Kur përpiqesh të përkufizosh atë që do të mund të quhej kultura shqiptare, për ta vendosur atë, pastaj, në kontekstin e politikave kulturore të tranzicionit të një vendi që ka dalë nga një regjim diktatorial komunist pesëdhjetëvjeçar dhe që aspiron të bëhet pjesë e atij që do ta quanim qytetërim perëndimor nuk mund të mos ballafaqohesh me një kompleksitet çështjesh.
Më së pari do të ballafaqohesh me multisemantikën e termit kulturë çka, pashmangshmërisht, do të të çojë në historinë e tij. Nga kjo histori nuk mund të mos veçosh faktin se termi filloi të përdoret në Gjermani si Kultur në shekullin XVIII duke nënkuptuar fillimisht atë që francezët kuptonin me qytetërim (civilisation) si diçka e vetme dhe homogjenizuese: pak a shumë procesi i njerëzimit drejt emancipimit dhe progresit dhe se, ndërkaq, me Herderin kultura vendoset në shumës pra futet koncepti relativist i kulturës: flitet për kultura të popujve - dhe hapet debati franko-gjerman mbi kulturën dhe qytetërimin, që i vuri këto dy koncepte në kundërvënie ndaj njëri-tjetrit: Iluminizmi ndaj Romantizmit, shoqëria ndaj komunitetit, arsyeja ndaj shpirtit. Që prej asaj kohe nocioni kulturë dhe veçanërisht raporti me nocionin qytetërim ka zënë një vend të rëndësishëm në debatin intelektual perëndimor ku shohim qëndrime të ndryshme: disa i kundërvënë të dy nocionet: Niçja shkruante se qytetërimi kërkon diçka tjetër nga kultura, ndoshta të kundërtën e vet, kurse Frojdi me kulturë njerëzore kupton gjithçka që e ka ngritur jetën njerëzore përmbi kushtet e kafshës, që e bën atë të dallohet nga jeta e kafshës dhe po ashtu thotë se e përçmon ndarjen e kulturës nga qytetërimi. Sot si rezultat i kapërcimit të asaj periudhe historike kur Franca dhe Gjermania konsideroheshin dhe vetkonsideroheshin si popuj të zgjedhur, që drejtonin botën, ka një pranim të përgjithshëm se, kur themi kulturë kemi parasysh relativizmin e kulturave ashtu sikurse edhe kur themi qytetërim. Kemi gjithashtu parasysh historicitetin që përmban në vetvete koncepti, dhe se diferencat kulturore nuk duhen parë si kundërvënie ndaj asaj që quhet natyra njerëzore universale, përkundrazi Homo culturalis i zhvillon kapacitetet e veta brenda dimensioneve apo limiteve të Homo sapiensit. Pra, se është e mundshme të mendohet njëkohësisht edhe uniteti i njeriut edhe diversiteti i kulturave, pa të cilën mundësi do të ishte e vështirë të flitej për bashkëveprime të kulturave, për emancipime
dhe pluriidentitete çka do të thotë, tek e fundit, se do të ishte e vështirë të flitej edhe për hapje të kulturës shqiptare ndaj kulturave të tjera, për integrim evropian për aftësinë e individëve shqiptarë për të pasuruar identitetin e tyre kulturor.
* * *
Duke dashur të hyjmë në problemet e kulturës shqiptare, do të mbetemi pra tek ai koncept i kohës së sotme që njeh shumësinë e kulturave, dhe me kulturë shqiptare do të kemi parasysh - për aq sa mund të përgjithësohet një term i tillë - mënyrën e të jetuarit e të të menduarit të shoqërisë shqiptare, gjuhën me të cilën flasin e shkruajnë shqiptarët, zakone, doke dhe norma morale dominuese, institucione kulturore dominuese; me një fjalë të vetme: mënyrën e të qenit shqiptar. Po ashtu, meqë flasim për politika kulturore do të kemi parasysh konotacionin kolektiv të termit kulturë (gjermanët kanë një term për kulturën e individit buildung dhe një tjetër për atë të një komuniteti Kultur). Nëse, mbështetur mbi këtë koncept, do të kërkojmë të gjejmë se cila është mënyra e të qenit shqiptar do të na shfaqet njëherësh e tashmja si gjendja statike e mënyrës së të jetuarit dhe menduarit, por edhe e shkuara e tij sepse e tashmja i ka rrënjët në një periudhë të gjatë kohe, më mirë të them në historinë e një populli. Ndoshta më mirë se kudo ky proces i gjatë historik është i mbresuar tek gjuha ku do të mund të dallohen si rrënjët më të thella edhe shtresëzimet e mëtejshme të bartura gjatë shekujve me influencat e ndryshme të ardhura nga kontaktet e ndryshme historike, me përmbysjet e forta dhe me tërë gjurmët e tyre. Nëse do të rrekemi të veçojmë ato më të dallueshmet rrënjë dhe shtresëzime kulturore shqiptare them se në rrënjët tona historike, ashtu sikurse edhe të shumë shoqërive të tjera, do të gjejmë ato që rëndom quhen doket e zakonet që burojnë nga kultura klanore, patriarkale e sintetizuar tek Kanuni. Mbi këtë është vendosur një influencë e gjatë e kulturës bizantine dhe pastaj otomane për të ardhur tek ndërfutja e fuqishme e themeleve të kulturës nacional-romantike të fundshekullit XIX që, duke futur influencat evropiane tek shqiptarët, krijoi mitet e nacionalizmit shqiptar, të cilat i vendosi mbi shtresëzimet e kulturës fetare, madje duke ngushtuar fort ndikimet e tyre. Mbi këto është vendosur kultura që krijoi e imponoi komunizmi për afro 50 vjet, e cila krijoi modelet e veta të të jetuarit dhe të të menduarit duke marrë në periudha të ndryshme nga kulturat e aleatëve të ndryshëm influencat e veta dhe, ashtu siç kishin bërë edhe paraardhëset, duke përjashtuar në mënyrë selektive shumëçka nga kultura e vjetër (psh. kulturën fetare, veçanërisht pjesën katolike) dhe duke ruajtur po ashtu (psh. mitet kryesore të nacionalizmit). Në këtë panoramë të përshkruar me një linjë të vetme, krejt shkurt, po të hysh do të gjesh gërshetime dhe detaje të pafundme të cilat nuk është vendi këtu për t i trajtuar. Po ashtu, kur flas për mbivendosje nuk kam parasysh një mbivendosje mekanike, por një proces shumë më të ndërlikuar sinkretizmi kulturor ku, veçanërisht kulturat që vijnë në periudha historike të mëpastajme, transformojnë apo mohojnë në masa të ndryshme ato paraardhëse. Gjithsesi do të thoja se në fund të komunizmit njeriu i zakonshëm shqiptar që kishte lindur në Shqipëri dhe kishte jetuar e ishte edukuar në periudhën e komunizmit ishte një njeri tek i cili do t i gjeje të gjitha këto shtresëzime; diku duke patur ndikime më të forta ato më të hershmet e diku ato më të rejat, varësisht nga kontaktet. Kuptohet se është shumë e vështirë dhe do të ishte madje e gabuar të bësh portretin e këtij njeriu duke kërkuar tipizim sepse do të binim në thjeshtëzim banal, duke harruar se tjetër është koncepti statik i kulturës si kulturë e një komuniteti apo populli dhe tjetër ai dinamik i kulturës së individit; tjetër është kultura mbizotëruese dhe tjetër janë subkulturat, por, nga ana tjetër, duke patur parasysh se komunizmi ishte një periudhë që synoi standardizimin maksimal të njeriut, për të mos thënë fabrikimin e njeriut të tij, ashtu sikurse edhe krijimin e një kulture unike homogjene, është më e lehtë se për çdo periudhë tjetër gjetja e një shqiptari standard në fillimtë viteve 90 si pjesë e një kulture standarde.
* * *
Gjithë duke vënë në dukje se po përdor thjeshtëzimin do të thoja se tek kultura shqiptare e dalë nga 50 vjet komunizëm gjenden të përziera, sigurisht në doza të ndryshme, kryesisht tiparet e tre kulturave kryesore: asaj patriarkale, asaj nacionaliste dhe asaj komuniste Tek pjesa patriarkale e shqiptarit do të gjenden, mbi të gjitha, tiparet e asaj kulture që mbështetet fort mbi identitetin klanor, mbi autoritetin e kryetarit të klanit i cili ndërton një strukturë vertikale pushteti dhe marrëdhëniesh njerëzore me tipare të theksuara sadomasokiste, mbi kultin e burrit dhe mbi kultin e nderit si atribut i burrit dhe, ku gruaja trajtohet si pronë. Me tipare kryesore të kulturës nacionaliste që filluan të mbresohen në ndërgjegjen e shqiptarit që nga fundi i shekullit XIX e veçanërisht në gjysmën e parë të shekulit XX do të kuptonim disa mite të futura thellë në mënyrën e të menduarit të shqiptarit si: miti i origjinës dhe i të qenit i pari në këto troje - që ekzaltonte krenarinë e shqiptarit si një popull i veçantë, që ekzaltonte antikitetin e popullit shqiptar dhe gjuhën shqipe si gjuha më e vjetër; mitin e homogjenitetit etnik dhe të pastërtisë kulturore sipas të cilit shqiptarët kishin mbetur gjithnjë shqiptarë të pastër të paprekur nga asnjë përzierje me elementë të huaj; mitin e luftrave të pandërprera kombëtare sipas të cilit shqiptarët e kishin çarë historinë me shpatë në dorë në luftë me romakët, galët, gotët, sllavët, turqit dhe me të gjithë të fuqishmit e kësaj bote.2 Po ashtu për të plotësuar këtë mitologji manikeiste me forcën e të keqes, shqiptarit i është servirur periudha otomane si një obskurantizëm i thellë prej të cilit Shqipëria doli në dritë në sajë të heronjve të rilindjes që luftuan me pushkë dhe penë të inspiruar nga Skënderbeu. Kulmi i kësaj lufte ishte viti 1912 kur flamuri i Skënderbeut u ngrit përsëri në Shqipëri. Kultura dominuese e pas luftës nacional çlirimtare karakterizohet nga ndërfutja mbi këta dy shtresëzime, e ideologjisë komuniste e cila u shfaq në trajtën e ndërtimit të një bote të re e të njeriut të ri ku një rol të rëndësishëm ka edhe procesi i pastrimit dhe i ndryshimit që imponoi komunizmi veçanërisht mbi zakonet e doket kanunore dhe ato fetare. Qysh prej asaj kohe kemi simbiozën sinkretike të këtyre dy kulturave kryesore, pa harruar asnjëherë tiparet më të moçme të kultit të klanit dhe të nderit që kanë ndikuar thellësisht në mënyrën e të qenit shqiptar. Ekzaltimi i luftës partizane u shoqërua me glorifikimin e betejave të mëparshme që nga ilirët e Skënderbeu e deri tek Lufta e Vlorës. Ekzaltimi i racës së pastër dhe superiore u përzie edhe me izolimin e Shqipërisë në emër të pastërtisë së marksizëm - leninizmit dhe ortodoksisë staliniste. Feja e shqiptarit është shqiptaria, mit i nacionalizmit shqiptar, u përdor nga Enver Hoxha ad literam duke shkatërruar kisha e xhami e duke e shpallur Shqipërinë të vetmin vend ateist, duke persekutuar priftërinj e hoxhallarë e duke i shpallur të tëra fetë vegla të armikut e duke e bërë shqiptarin qenien më pak fetare në Evropë. Një makinë e tërë krijimtarie artistike, studimesh shkencore, veçanërisht historike dhe gjuhësore, u vunë në shërbim të kësaj kulture regjimi. Influenca më e madhe ishte ajo e shkollave si dhe e letërsisë dhe kinematografisë. Gjatë viteve 70 Kinostudioja arriti të prodhonte 14 filma në vit si dhe një numër shumë të madh dokumentaresh që promovonin këtë kulturë.
* * *
Kultura me frymë patriarkalo - nacional - komuniste që u zhvillua në kohën e komunizmit e kushtëzoi mënyrën e të qenit shqiptar në mënyrë të atillë që cilido që kërkonte të quhej shqiptar i mirë duhej ta modelonte veten sipas modelit që i predikonte kjo kulturë. Ky model individi ishte një kombinim i normave të shoqërisë patriarkale, (ai i burrit të fortë e të zakonit, pa dobësi, që deri edhe dashurinë e quante dobësi, dhe i gruas së denjë për burrin dhe familjen e vet, që duhej të sakrifikohej për burrat dhe bijtë e familjes e që duhej të ruante nderin e tyre e të famljes, një nga betimet më të njohura të shqiptarit është për nder të familjes ), kombinuar,me idetë nacionaliste të superioritetit të racës e të përkatësisë në këtë racë e cila gati shkrihej në një të vetme me virtytet komuniste që predikonin vënien në shërbim, deri në vetsakrifikim, të këtij individi për Partinë dhe shokun Enver, të cilët ky i njihte si të vetmit profetë e njëherësh baballarë e udhërrëfyes të tij e të kombit. E gjithë kultura jonë ishte ndërtuar ashtu që ta pajiste individin me instrumente për të imituar/simuluar modelin që servirej. Ajo nuk e ftonte njeriun të futej brenda vetes, të njihte deri edhe dobësitë e tij, sepse dobësia është njerëzore, por thjesht të bënte sikur, pra të simulonte modelin e heroit që propagandohej. Mjafton të lexosh letërsinë, të shikosh filmat apo pikturat dhe skulpturat, të dëgjosh këngët që u krijuan gjatë pesëdhjetë vjetëve për ta parë këtëmodel dhedendësinëmetëcilënai i imponohej individit shqiptar. Një tipar tjetër i kësaj kulture ka qenë predikimi i unicitetit të saj, imponimi i saj si e vetmja kulturë e drejtë dhe e vetmja zotëruese e së vërtetës, predikimi i apostujve të saj, çka e bënte atë edhe një instrument të fuqishëm pushteti. Ajo ka qenë e mbushur cyt me të vërteta të ngrira morale dhe ideologjike, që pakkush guxonte t i prekte. Zotërimi, predikimi dhe përsëri zotërimi i të vërtetave të saj, së bashku me luftën për monopolin e tyre, ka qenë një nga mjetet e fuqishme të sundimit komunist.
Periudha postkomuniste
Nëse për qëllime krahasimi do të kërkojmë të gjejmë momente të rëndësishme në historinë e Shqipërisë, që venë vula epokash, pa dyshim periudha pas komunizmit do të mund të krahasohet, për nga fuqia e impaktit dhe e ndryshimeve që po sjell në mënyrën e të qënit shqiptar, me momente të tilla revolucionesh kulturore në historinë e vendit siç është lindja e romantikës nacionaliste, si dhe vendosja e komunizmit, që shënojnë edhe kontaktet më të fuqishme me qytërimin evropian në historinë shqiptare. (Lidhur me komunizmin konteksti është më i komplikuar, por mendoj se, gjithsesi, rrënjët evropiane të tij janë të një rëndësie të dorës së parë përsa i përket futjes në Shqipëri të një prej ideologjive më të rëndësishme të shekullit XX.) Nuk mund të mohoet se gjatë këtyre dymbëdhjetë vjetëve tranzicion kontakti me atë që mund të quhet kultura perëndimore, ose, thënë ndryshe, kontakti me mënyrën e të qënit perëndimor ka qenë dominues sa për shkak të aspiratës së shqiptarëve për tu bërë pjesë e Evropës aq edhe për shkak të projekteve të Perëndimit për ta rritur hapësirën e vet gjeopolitikokulturore.
Presioni që ka ardhur nga kjo kulturë ka të bëjë sa me dekontaminimin e kulturës diktatoriale, patriarkale, nacional - komuniste aq edhe me implementimin e institucioneve kulturore evropiane. Nëse do të tentonim të rreshtonim vetëm disa nga sfidat kryesore që ka imponuar ky impakt do të përmendnim:
Pranimi në shoqëri i pluralitetit të kulturave dhe vlerave.
Kthimi i vetë kulturës nga instrument pushteti në instrument të njohjes, shprehjes, krijimit, komunikimit.
Prishja e strukturës vertikale klanore autoritare si në familje edhe në shoqëri si dhe çlirimi i gruas nga pushteti i burrit.
Kapërcimi i frymës nacionaliste, raciste - ku një vend të rëndësishëm ze rishkrimi i historisë dhe futja e idesë se njeriu është produkt i kulturës, jo i racës.
Njohja e kulturave të minoriteteve.
Njohja e besimeve të ndryshme.
Nevoja e rivlerësimit të trashëgimisë kulturore.
Nevoja e futjes së kulturës ekologjike.
Futja e krijimtarisë në tregun e lirë.
Decentralizimi.
Etj.
Nëse do të përcaktojmë fazën në të cilën ndodhemi pas 12 vjetësh tranzicion do të thoja se po përjetojmë fazën e një kaosi të madh të vlerave morale dhe kulturore si dhe fazën e një krize të thellë të identitetit kulturor. Pra, përballë këtyre sfidave dhe të tjerave që nuk u përmendën, rezultati mund të përshkruhet me bashkimimin e dy fjalëve: kaos dhe krizë: kaoskrizë. Kur flitet për kaos dhe krizë të kulturës shqiptare në periudhën postkomuniste do të kuptojmë më së pari dy procese të rëndësishme: krizën në vetvete të një kulture që shërbeu për pesëdhjetë vjet si një instrument pushteti dhe izolimi, dhune psiqike e mendore, i larjes së truve të shqiptarëve, çka solli edhe tjetërsimin e vetë kulturës; si dhe krizën e kësaj kulture për shkak të hapjes ndaj kulturave të tjera, nevojës për integrim, globalizmit. Ndërkaq, kur flitet për politika kulturore shqiptare duhet të kemi parasysh si ndërgjegjësimin për këtë krizë, edhe ndërtimin e strategjive për ta kapërcyer atë.
Ajo çka vihet re sot është, së pari ndërgjegjësimi i dobët për krizën dhe, së dyti, mungesa e politikave kulturore për kapërcimin e saj, rrjedhojë e kuptueshme e së parës. Sot pra në Shqipëri po përjetohet një kaozkrizë vlerash kulturore dhe morale, ku më një anë kultura e vjetër ende ka pushtetin, ku krijimtaria e komunizmit në vend se të dënohet si antivlerë vlerësohet si vlerë e parë, ku shoqëria nuk ka arritur të bëjë dekomunistizimin dhe katarsisin aq të nevojshëm për të hapur rrugën e një kulture të re, e ku, megjithatë, nga ana tjetër, ka një rikthim të Kanunit, të gjakmarrjes e të shitjes së gruas, bashkangjitur me një vërshim të kulturës komerciale perëndimore të cilat, që të gjitha, bashkëjetojnë për mrekulli në emër të kultit të dollarit dhe euros.
Një nga shkaqet e kësaj kaoskrize lidhet me faktin se kultura e trashëguar nga regjimi ishte e paaftë për t i dhënë shqiptarit instrumente për të përballuar realitetin e ri të impaktit të fuqishëm që shkaktoi hapja. Ishte një kulturë e tjetërsuar dhe e aftë vetëm për të riprodhuar vetveten, metodat e saj të mendimit e të krijimit.
Një shkak tjetër i rëndësishëm i kaosit është një fenomen karakteristik i tranzicionit edhe në vende të tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore: Këto vende janë përballur me kërkesa kontradiktore me njëra tjetrën: më një anë kërkohej kthimi me frymë konservatore tek vlerat kulturore kombëtare të nëpërkëmbura nga komunizmi, që nga rikthimi i disa zakoneve dhe dokeve të vjetra e deri tek rigjallërimi i fesë; kursemë anën tjetër shtrohej nevoja e integrimit global, lufta për modernizim, çarja e izolimit, hyrja në tregun botëror të arteve bashkëkohore; futja e demokracisë kulturore vlerat e shoqërisë civile si vlera evropiane. Tek e fundit kjo ka shtuar kaosin duke shtruar çështjen: Kush po u jep trajtë sot vlerave, dialogut social, debateve kulturore?
Duke tentuar t i përgjigjesh kësaj pyetjeje nukmund tëmos kesh parasysh edhe faktin se kapitalizmi që po ndërtojmë, i bazuar mbi privatizimin e gjithshkaje publike, deri edhe të vetë institucioneve të shtetit, ka krijuar kushte të favorshme për lindjen e një ekonomie tepër të fuqishme kriminale dhe të korrupsionit, viktimat e natyrshme e së cilës janë ato fusha që nuk sjellin fitim të menjëhershëm ose që nuk janë fitimprurëse si arsimi dhe kultura.
* * *
Çka bije në sy është fakti se, për shkak të mungesës së instrumenteve të kulturës humaniste dhe kritike që nxit introspeksionin, mendimin kritik, dyshimin, kulturës komuniste iu rrëzua vetëm fasada, por i mbetën strukturat e saj të brendshme, metodat e saj të mendimit e të operimit që e bëjnë atë një kulturë të simulimit dhe manipulimit . Sot ndryshimi vetëm i fasadës ka bërë që të ndryshojnë modelet që i serviren shqiptarit për simulim e manipulim: këta modele ndryshojnë së jashtmi nga heroi i socrealizmit, ata mund të kenë tiparet e disidentit antikomunist apo të topmodeleve perëndimore, (nuk mungojnë modele të rinj të ndërtuar me frymën nacionaliste), por ajo që mbetet e përbashkët me të kaluarën është instrumentalizimi i tyre dhe gatishmëria e individit për t i simuluar ata në vend se të punojë për të krijuar individualitetin dhe personalitetin e vet.
Një shembull eksplicit se si vazhdon e njëjta frymë kulturore duke ndërruar vetëm emra dhe personazhe modelesh është mënyra se si është trajtuar figura e Nënë Terezës gjatë këtyre vjetëve. Nga një figurë që nuk ekzistonte fare në ndërgjegjen e shqiptarëve ajo u mor dhe u mitizua me tërë teknikat e romantikës nacionaliste duke u ekzaltuar qënia e saj shqiptare, raca, gjaku, e duke u injoruar përmbajtja e vërtetë e veprës së saj. Kohët e fundit pati një sulm të ashpër ndaj atyre studiueseve shqiptarë që e trajtuan çështjen e origjinës së saj me frymën evropiane të të menduarit sipas së cilës të qënit shqiptar nuk është një produkt i gjakut, racës, por i kulturës. Ndaj një artikulli të Aurel Plasarit lidhur me origjinën etnike të Nënë Terezës ku jepeshin prova se njëri prej prindërve të saj, i ati, është me origjinë vllehe (kurse e ëma shqiptare katolike nga Gjakova) u shpërhap një fushatë e tërë demonizuese në emër të krenarisë së gjakut atëror. E njëjta gjë ndodhi ndaj një shkrimi të Ardian Vehbiut me idenë se nuk është origjina e saj që duhet të frymëzojë shqiptarët, por thelbi i veprës së saj: e verteta eshte se Gonxhe Bojaxhiu, e lindur ne nje qytet te perandorise osmane në një familje shqipfolësish dhe e pavdekësuar falë përkushtimit ndaj të varfërve e të përvuajturve në anën tjetër të botës, u përket vetëm atyre qe ia kuptojnë dhimbjen dhe ngazëllimin. Çdo përpjekje tjetër për t ia etiketuar prejardhjen, genet dhe simpatitë etnike përtej kuriozitetit thjesht historiko-gjenealogjik të studiuesve dhe të arkivistëve është instrumentale dhe vetvetiu do të perceptohet si një tjetër kundërkontribut i shqiptarëve në thesarin e vlerave njerëzore të planetit. Shumica e autorëve i cilësuan pohime të tilla të si provokacione. Pjesa më e madhe e tyre, që vinin nga ish elita komuniste, vunë në përdorim, par exellence, të njëjtat metoda krijimi dhe ekzaltimi modelesh si ato të nacional - komunizmit. Fushata arriti kulmin me një shkrim të Ismail Kadaresë të botuar në shtypin shqiptar Poshtërimi në Ballkan (së fundi i dalë edhe si libërth) i cili hedh idenë e një konspiracioni antishqiptar në të cilin qarqet e jashtme antishqiptare kanë gjetur edhe bashkëpunëtorët e tyre të brendshëm tek intelektualët e tipit Plasari apo Vehbiu të cilët i quan mohues shqiptarë. Sipas Kadaresë shpallja nga mohuesit shqiptarë si mite nacionaliste e gjithë modeleve shqiptare, që nga Kastrioti e Nënë Tereza është në përputhje me interesa qarqesh të ndryshme në Ballkan. Shqiptarëve u propozohet (nga mohuesit, F.L.) vetëposhtërimi. Kënga e kukuvajkës, fryma mohuese për gjithçka. [ ]Mëkati më i pafalshëmi rimohuesve është se, me transformimin që i bëjnë së keqes shqiptare, nga regjimi komunist tek kombi shqiptar, ata, dashur padashur, bëhen mbrojtësit e këtij regjimi. Duket qartë se si me të njëjtën metodë mitformuese të romantikës nacionaliste që e bënte otomanizmin si një të keqe të huaj për shqiptarët edhe komunizmi bëhet një e keqe që nuk ka të bëjë me ta. Duket po ashtu qartë se si, gjithë sipas metodave të nacional komunizmit, pasi fabrikohet një mit e bëhet i paprekshëm ai shërben edhe si mjet linçimi për ata që kanë kryer mëkatin e pafalshëm të vënies së tij në diskutim. Pra, kemi një demonizimtë frikshëmtë përpjekjes intelektule për ta deromantizuar historinë e Shqipërisë, për të dekonstruktuar mitet shqiptare të nacionalizmit në funksion të futjes së frymës kritike dhe humaniste, tek e fundit në funksion të njohjes më të mirë të vetvetes, për t iu përgjigjur kohës që jetojmë e për të projektuarmë mirë të ardhmen, dhe po ashtu për të ndërtuar një kulturë hapjeje ndaj kulturave të tjera evropiane, ku metoda kritike është tashmë mbisunduese.
* * *
Për të kuptuar edhe më mirë këtë realitet mjafton të vizitosh sot Muzeun Historik Kombëtar, i cili, siç është shprehur një evropian më 1999 është një muze i gjallë që dëshmon se si mund të manipulohet dhe përdoret historia. Një muze i trukimit të historisë. Megjithatë kohët po ndryshojnë. Autorët e përmendur nuk mund të dënohen sot me vite burgu për agjitacion e propagandë apo për tradhëti ndaj atdheut. Edhe pse në minorancë ata kanë zërin e tyre të rëndësishëm. Edhe ky numër i revistës është një përpjekje - në vazhdën e frymës së Përpjekjes - që synon të vihet në anën e atyre që mendojnë se të qënit shqiptar në një Shqipëri demokratike nuk mund të ndërtohet pa një kulturë të çliruar nga metodat e kulturës diktatoriale, patriarkale, nacional - komuniste.
Ky numër i Përpjekjes është sponsorizuar pjesërisht nga Policies for Culture, një program partneriteti rajonal që drejtohet nga European Cultural Foundation (Amsterdam) dhe ECUMEST Association (Bucharest). Policies for Culture e ka filluar aktivitetin e vet në vitin 2000. Në të marrin pjesë një numër i gjerë partnerësh si shoqata të pavarura kulturore, autoritete politike në rang lokal dhe kombëtar, parlamentarë, individë të ndryshëm që merren me artin, profesionistë, institucione universitare, ekspertë të politikave kulturore si dhe institucione politike evropiane.
Programi është i strukturuar rreth trekëndëshit shoqëri civile, ekzekutiv, legjislativ në fushën e kulturës. Bazohet mbi idenë se politikat publike në fushën e kulturës mund të kenë një impakt të vërtetë vetëm nëse ato ndërtohen në mënyrë të tillë që në përpunimin e tyre të marrin pjesë ata të cilave ato u drejtohen. Theksi është vënë në gjetjen e kanaleve të komunikimit midis këtyre tre niveleve që, zakonisht, nuk janë mësuar me këtë ndërveprim. Prandaj Policies for Culture inkurajon në aktivitetin e vet ngritjen e strukturave të reja që do të mund të organizonin inisiativat qytetare në kulturë në mënyrë që zëri i njerëzve të dëgjohet dhe të respektohet nga politikanët si në nivel lokal edhe në nivel kombëtar. Po ashtu programi promovon procese që kanë parasysh kontekstin specifik të çdo vendi. Programi punon në nivele kombëtare, por edhe në nivele rajonale duke synuar rritjen e numrit të ekspertëve të ndërgjegjshëm për mekanizmat e politikbërjes demokratike në fushën e kulturës si dhe duke i aftësuar ata që të veprojnë edhe në nivel evropian. Tekstet e botuara në kadrin e këtij programi janë ata që vijojne nga faqja 11 deri në faqen 44. Ato janë përkthyer nga Idlir Hoxha.
