Revista PERPJEKJA

Dynumërshi 15-16 i Përpjekjes përmbledh punimet e konferencës me temë Roli i miteve në historinë dhe zhvillimin e Shqipërisë që u mbajt në Londër nga 1 deri më 3 qershor 1999, organizuar nga School for Slavonic Studies (seksioni për Shqipërinë), Universiteti i Londrës me kujdesin e veçantë të drejtueses të këtij seksioni Stephanie Schwandner-Sievers. Shumica e kumtesave që u paraqitën në këtë konferencë janë, në thelb, një zbërthim i historisë së ndërtimit të miteve në funksion të momenteve historike dhe politike që kalonte ngjizja e kombit shqiptar, madje, shpesh, në funksion të ndërtimit të instrumenteve ideologjikë të pushtetit.

Mjaft syresh nuk janë tjetër veçse një ballafaqim i miteve më të rëndësishme shqiptare me historinë e Shqipërisë, ose i historisë ashtu siç e kanë përpunuar dhe pastaj njohur shqiptarët nëpërmjet frymës së romantikës nacionaliste, (kur bëhet fjalë për mitet e kapërcyellit të shekullit XIX) dhe asaj nacional - komuniste (kur bëhet fjalë për mitet e përpunuara në kohën e Enver Hoxhës) me historinë ashtu siç ka qenë në të vërtetë sipas shkencave historike. Mirëpo në pohimin e mësipërm dalin dy probleme të mëdha: Duke patur parasysh se, ashtu sikurse thotë George Schopflin në fjalën hyrëse, miti është formë e organizimit të një periudhe historike në mënyrë të tillë që ajo të ketë kuptim për një komunitet të caktuar:

- a ka kuptimtë flitet për një histori ashtu siç ka qenë në të vërtetë dhe, kush ka të drejtë ta përcaktojë historinë ashtu siç ka qenë në të vërtetë e në emër të çfarë të vërtete?

- ç kuptimka të çmontosh apo dekonstruktoshmitet e një komuniteti? Përgjigja e këtyre dy pyetjeve gjendet në mënyrë direkte apo indirekte në përmbajtjen e këtij volumi. Megjithatë na duket me vend të themi dy fjalë në editorial. Ka një shkollë mitologësh, të cilës i përket edhe Schopflin, që mbron idenë se përpjekjet për të çmitizuar, apo çmontuar një mit, mund të mos jenë me vend ngase zor se komuniteti do të mund ta kuptonte një qasje të tillë si ajo e dallimit tek mitet të të pavërtetave. Sipas Schopflin komuniteti zor se do t'i ndryshonte mënyrat e tij të sjelljes dhe të jetesës dhe zor se do të premtonte një sjellje tjetër në të ardhmen, të pandikuar nga mitet. Madje, gjithë sipas tij, kur komunitetit i sulmohet një nga mitet e tij, ai mund ta ndjejë veten të sulmuar. Në thelb Schopflin mbron idenë se njeriu ka nevojë të besojë, se pa besimin në disa simbole të përbashkëta, pavarësisht nga vërtetësia apo pavërtetësia e tyre, nuk mund të ketë komunitet, se individi që ka vendosur të jetojë në një komunitet është i detyruar t i respektojë këto shenja të përbashkëta. Madje edhe kur çmontojnë mitet e vjetra, njerëzit e bëjnë këtë në emër mitesh të rinj. Ka edhe një shkollë tjetër, për të cilën flet edhe Schopflin në hyrjen e tij, që i ka rrënjët tek Iluminizmi dhe që ka si përfaqësuesit e vet më të shquar në shekullin XX, marksizmin dhe liberalizmin, e cila, duke e konsideruar mitin thjeshtë si një formë e parë e njohjes njerëzore dhe e shpjegimit të gjërave e të universit, mbështetur mbi ndjenjën dhe jo mbi arësyen, thotë se në emër të njohjes racionale, asgjë nuk mund të përjashtohet nga dyshimi; se nuk ka njohuri ose dituri të privilegjuar ose të shenjtë. Kjo i jep më shumë dorë përmbysjeve të idhujve, rishikimit të miteve, rishkrimeve të historisë, lirisë së individit për t u rebeluar dhe, në përgjithësi, atij që quhet ndryshim drejt progresit dhe lirisë. Duket se historia e njerëzimit është rezultati i kësaj dinamike: besim, ndjenjë - dyshim, arësye e cila, nëpërmjet besimit të përbashkët në disa mite dhe ndjenjave rreth tyre e ka motivuar, organizuar dhe ruajtur shoqërinë nga shpërbërja, por, njëherësh, nëpërmjet dyshimit dhe arësyes i ka hapur rrugën ndryshimit,madje dhe krijimit tëmiteve të reja - Larvatus Prodeus (avancoj i maskuar) thoshte Dekarti, i cili futi dyshimin në mendimin filozofik të dominuar nga dogmat e Skolastikës. Dhe shpesh herë ecuria e kësaj dinamike, që i mëshon një herë më shumë besimit dhe ndjenjave sesa dyshimit e arësyes dhe anasjelltas, është varur shumë nga konteksti gjeografik, historik, kulturor, politik që ka përjetuar një shoqëri. Duke qenë se konferenca u zhvillua fill pas luftës në Kosovë, për tragjedinë e së cilës dihet se një rol jo pak të rëndësishëm kanë luajtur mitet e nacionalizmit agresiv serb, pjesa më e madhe e kumtuesve në Konferencën e Londrës kanë ardhur me idenë e nevojës së zbërthimit, apo dekonstruktimit të miteve.

Pse duhen dekonstruktuar mitet shqiptare

Para së gjithash duhet thënë se me zbërthim, çmitizim apo dekonstruktim të miteve, ashtu sikurse del qartë edhe nga kumtesat e kësaj konference, nuk duhet të kuptojmë as denigrimin dhe as hedhjen poshtë të tyre, por shpjegimin e historisë së lindjes së tyre; çfarë nevoje ka bërë që, në funksion të ngritjes së një miti, të kujtohet një ngjarje dhe të harrohet një tjetër, të lartësohet një figurë historike dhe të ulet një tjetër; si kanë vepruar mitet në jetën e shoqërisë, me të mirat dhe të këqijat e tyre; çfarë zhvillimesh
politike kanë ndikuar të harrohet një mit e të krijohet një i ri.
Historia shqiptare e shekullit XX ka qenë periudha e formimit të ndërgjegjes kombëtare shqiptare, e fitores së pavarësisë nga Turqia dhe e krijimit të shtetit komb, e luftës së Kosovës për t u çliruar nga sundimi serb. Kuptohet se një rol të rëndësishëm në këtë proces kanë luajtur mitet e romantikës nacionaliste shqiptare. Ndërkaq, dihet se periudha relativisht e shkurtër e procesit të kombformimit shqiptar ka qenë, në pjesën më të madhe të saj, e dominuar nga sundimi komunist. Në këtë kontekst Enver Hoxha, ashtu sikurse edhe frymëzuesi i tij Stalini, integroi në ideologjinë komuniste mjaft elemente të ideologjisë nacionaliste duke krijuar një sinkretizëm
ideologjik ku vazhdimi i procesit të kombformimit shqiptar u mpleks pandashëm me instrumentet e pushtetit komunist. Ndryshe nga ndonjë ide e përciptë se Hoxha nuk ka qenë nacionalist, ai, sikurse del edhe nga disa nga kumtesat e këtij volumi, krahas farkëtimit të miteve komuniste, në funksion të pushtetit të tij, nuk është kursyer në përdorimin e nacionalizmit shqiptar. Këtë nacionalizëm, i cili, në krye të herës lindi nga nevoja e shndërrimit në komb të një popullsie shqiptare të përçarë në përkatësi të ndryshme gjuhësore, fetare, fisnore dhe traditash të tjera, Enver Hoxha e shtyu deri në një radikalizëm vetëshkatërrues. Sikurse thotë Arshi Pipa: Hoxha qe vendimtar në përftimin e një atmosfere kulturore të dominuar totalisht nga një propagandë doktrinare që ekzaltonte nacionalizmin. Gjuhësia, letërsia, historia, folklori, dhe etnologjia u kultivuan jo vetëm për t u dhënë njerëzve një kuptim të së kaluarës së tyre, por edhe për të përhapur dhe kultivuar, sllavofobinë, izolacionizmin, kompaktësinë etnike dhe uniformitetin gjuhësor. (cituar nga kumtesa e Ger Duijzings (Fischer 1995: 47-48)). Veçanërisht me aktin e izolimit të Shqipërisë, vetëshkatërrimi në emër të nacional - komunizmit arriti kulmin e tij duke sjellë, ashtu si edhe në jo pak vende të botës, edhe diskreditimin e nacionalizmit në Shqipëri. Braktisja e vendit nga shqiptarët pas rënis së regjimit ishte prova më shprehëse e këtij diskreditimi. Pra, tjetërsimi i miteve të nacionalizmit, qoftë për shkak të sinkretizmit me ideologjinë komuniste qoftë për shkak të manipulimimit të tyre në funksion të një pushteti diktatorial, ashtu sikurse dhe vjetërimi dhe diskreditimi në kohën tonë i nacionalizmit si ideologji, janë dy arësye të rëndësishme pse mitet e tij duhen parë me sy kritik. Por ato duhen parë me vështrim kritik edhe nga pikpamja e zhvillimit të një shkence historike shqiptare. Historia e Shqipërisë ka nevojë të rishkruhet dhe rilexohet e pastruar nga ndikimi i mitologjisë nacional - komuniste, sepse, tek e fundit, historia si shkencë nuk shërben për t'i dhënë një identitet anëtarëve të një bashkësie, as për t'i mbushur atame krenari, por për të njohur vetveten, për të kuptuar të tashmen dhe projektuar të ardhmen. Historia e shqiptarve, ashtu siç e kanë mësuar dhe vazhdojnë ta mësojnë ata sipas historiografisë nacional-komuniste, të përpunuar në kohën e Enver Hoxhës, kalon nëpër këto memente kryesore të cilat i trajton me një frymë tejet glorifikuese:

- Periudha ilire, ku përmenden qytetërimi ilir i cili krahasohet për nga zhvillimi me atë grek dhe luftrat e lavdishme të ilirëve = shqiptarëve me romakët.
- Periudha e Mesjetës: konsiderohet si një periudhë e lulëzuar e qytetërimit shqiptar.
- Pushtimi otoman që vjen si një re e zezë për ta mbajtur Shqipërinë për pesëqind vjet në errësirë - dhe ky është shkaku kryesor i prapambetjes.
- Rilindja: përpjekja shqiptare me pushkë dhe me penë për t'u çliruar nga Turqia dhe për të rigjetur identitetin e humbur evropian.
- Pavarësia: rezultati i punës dhe luftës së shqiptarëve me në krye rilindasit.
- Lufta e Vlorës, që hodhi pushtuesin italian në det.
- Lufta Nacional - Çlirimtare, që çliroi Shqipërinë nga nazifashistët.

Deri tek Lufta Nacional - Çlirimtare thuajse asgjë nuk ka ndryshuar në mënyrën se si janë trajtuar këto periudha nga historiografia komuniste dhe si trajtohen në periudhën post komuniste (ndoshta duke u futur një dritë tjetër për kohën e Zogut dhe figurën e tij). Ndërkaq koha që jetojmë, faktet që kanë vërshuar pas hapjes së Shqipërisë që flasin veç tjerash edhe për falsifikimet e kryera nga historiografia nacional - komuniste, autorët e shumtë deri dje të ndaluar, kanë bërë mëse të qartë nevojën e rishkrimit dhe rileximit
të kësaj historie. Kumtesat e konferencës së Londrës mbi rolin e miteve në Shqipëri japin një kontribut të vyer për këtë rishkrim dhe rilexim. Ato qartësojnë mjaft probleme që do të revolucionarizonin historiografinë shqiptare duke u dhënë përgjigje edhe mjaft pyetjeve dhe paradokseve që ngre realiteti historik shqiptar të tilla si:
- Përse shqiptarët, ndonëse, sipas historisë që ata mësojnë për vetveten, janë kristianizuar disa shekuj më parë se sllavët dhe njëkohësisht me grekët u treguan më të gatshëm për të ndërruar fe se sa këta?
- Përse shqiptarët kanë qenë më të ndjeshëm ndaj betimit për Kanun sesa për Biblën dhe Kuranin?
- Përse alfabeti shqip (i një gjuhe që sipas asaj çka mësojnë shqiptarët nëpër shkolla edhe sot, është ndër më të vjetrat dhe më të vyerat në botë) u hartua vetëm në shekullin e njëzetë?
- Përse ekziston kjo intolerancë dhe egërsi e madhe midis shqiptarëve ndërkohë që, gjithë sipas historisë që ata mësojnë rëndom nëpër shkolla, kanë një të kaluar aq të ndritur dhe fisnike dhe kanë treguar një tolerancë fetare të pashembullt?
Këto paradokse e të tjera, sikurse del qartë në shumë prej kumtesave, mund të shpjegohen vetëm me faktin se historia e vërtetë e shqiptarëve ndryshon mjaft nga historia e shkruar në frymën e mitologjisë nacionalkomuniste e cila, sikurse e thamë, është një histori e krijuar, fillimisht me qëllimin që t i përputhej zgjimit të kombit shqiptar, i cili kishte nevojë të gjente motivime, frymëzime dhe besim në vetvete dhe pastaj një histori e shndërruar në instrument pushteti.
Shembullin më shprehës lidhur me dobinë, por edhe dëmin e miteve, na e jep Bernd Fischeri në kumtesën e tij  Perceptimi dhe realiteti mbi aftësitë ushtarake të Shqipërisë në shekullin e njëzetë ku flet mbi mitin e Luftës së Vlorës dhe atë të Luftës Nacional - Çlirimtare. Kur trajton mitin e Luftës së Vlorës ai thotë se pjesëmarrja e drejtpërdrejtë e shqiptarëve në pastrimin e vendit nga të huajt ishte e rëndësishme në krijimin e idesë kombëtare shqiptare dhe kontribuoi fuqishëm në bashkimin kombëtar. Por, gjithë sipas tij, ekzaltimi i këtij miti pati edhe rrjedhime negative që përmbysën rrjedhimet pozitive. Zogu, i përpirë nga propaganda që vetë e kishte stisur, sikur vërtet disa mijëra shqiptarë kishin hedhur në det një fuqi të madhe, nuk e mori seriozisht ndërhyrjen politike dhe ekonomike të italianëve në Shqipëri. Kështu, italianët arritën të vendosnin kontroll mbi ekonominë shqiptare, fuqinë e vetos mbi çdo marrëveshje me vendet e huaja dhe argumenti i Zogut se italianët në çdo rast emergjence do të ishin lehtësisht të përballueshëm, qe vendimtar në krijimin e një force ushtarake të vogël e cila, për më tepër, ishte e pajisur dhe e stërvitur nga italianët. Po ashtu, kur flet për rezultatet negativetëmitit tëLuftësNacionalÇlirimtare, Fischeri, përveç përmendjes së faktit se ajo u bë instrument themelor i ruajtjessëpushtetit diktatorial ngakomunistët, thotënëkumtesën e tij se Një rezultat i drejtpërdrejtë negativ ishte efekti mbytës që lufta Nacional-Çlirimtarei krijoi kulturës shqiptare dhe sistemit arsimor. Kulti i partizanit arriti përmasa rrënqethëse, aq sa tekstet e historisë dhe të letërsisë për fëmijë, apo letërsia në përgjithësi, drama, filmi apo muzika ishin të gjitha të kufizuara në hapësirën që jepte kjo temë. Përvoja shqiptare e kohës së luftës, megjithëse zgjati vetëm pesë vjet, u bë pika e vetme orientuese e ekzistencës së Shqipërisë për gjysëm shekullin e ardhshëm.
Kur shohim se si trajtohet lufta në Kosovë, se si, në funksion të ndërtimit tënjëmiti, harrohet se Kosovën e çliroi Nato dhe jo UÇK-ja, çka nuk i shkon kohës dhe nevojave të shqiptarëve atje, bëhet më e qartë nevoja që një shoqëri të krijojë instrumentat për të vështruar në mënyrë kritike mitet e veta, në mënyrë që historitë e hidhura të mos përsëriten në forma të tjera.
Mitet, si formë e organizimit të një periudhe historike në mënyrë të tillë që ajo të ketë kuptim për një komunitet të caktuar si një aspekt i pashmangshëm i ekzistencës kolektive nuk janë një gjë e dhënë njëherë e përgjithmonë dhe e pandryshueshme. Ata janë pjesë e kulturës së një komuniteti dhe ndryshojnë sëbashku me kulturën e tij. Nevoja për të dekonstruktuar mitet, si dhe për të ndërtuar mite të reja, që të shprehin frymën e kohëve të reja, është pjesë e këtij procesi kulturor.
Le ta ilustrojmë këtë ide me nevojën që ndjehet sot për rishikimin e mitit të gjuhës shqipe, aq i rëndësishëm në romantikën nacionaliste për krijimin e identitetit shqiptar dhe po ashtu tejet i rëndësishëm në periudhën komuniste si instrument uniteti dhe pushteti. Përveç gjuhës, shqiptarët e patën vështirë të gjenin shenja të tjera të përbashkëta për identitetin e tyre kombëtar dhe historinë e tyre të përbashkët. Kjo e zhvilloi edhe më fort mitin e gjuhës, çka nuk është një fenomen i veçantë shqiptar në lëvizjet nacional - romantike të shekullit të kaluar. Ekzaltimi i këtij miti, që solli edhe një zhvillim të madh të shqipes në shekullin e XX, ka bërë që shqipja të shihet kryesisht si faktor identiteti dhe uniteti kombëtar. Në këtë frymë u krye nga Enver Hoxha edhe standartizimi i shqipes i cili e amputoi thuajse krejtësisht gegërishten nga jeta kulturore. Ndërkaq, fakti që shqiptarët njohin këtë gjuhë më mirë se çdo tjetër, ndjejnë muzikalitetin e kësaj gjuhe më mirë se çdo tjetër, shprehen më mirë se në çdo gjuhë tjetër, bashkuar me këtë mit të krijuar nga rilindasit dhe të rimarrë me forcë nga ideologjia nacional - komuniste, u ka ushqyer atyre perceptimin iracional të epërsisë së shqipes mbi gjuhët e tjera. Si pasojë edhe sot e kësaj dite shqiptarët besojnë se shqipja është një nga gjuhët më të vjetra në botë, madje ka nga ata që besojnë se është nëna e të gjitha gjuhëve, apo gjuha që shpjegon të gjitha gjuhët. Kjo ka bërë që ndër njerëzit e thjeshtë në thelb ajo të shihet si një entitet i dhënë njëherë e përgjithmonë, si një punë e mbaruar, kurse në mjaft rrethe gjuhëtarësh të konsiderohet e përfunduar dhe e kryer më së miri puna e standartizimit dhe si detyrë kryesore të konsiderohet ruajtja e atyre vlerave. Mirëpo, ndërkaq, shqipja, si pjesë tejet e qënësishme e kulturës shqiptare, në këtë periudhë postkomuniste po ballafaqohet të paktën me dy probleme të mëdha: njëri më ndërkombëtar dhe tjetri shumë më kombëtar: I pari ka të bëjë me ballafaqimin e kulturës shqiptare, pra dhe të shqipes, me hapjen ndaj kulturave të tjera me të cilat, për shkak të izolimit nacional - komunist, e ka pasur kontaktin mjaft të mangët, me ngritjen e nivelit të diskutimit në gjuhën shqipe në nivelin e këtyre kulturave për të arritur deri tek ballafaqimi me globalizimin, me erën e internetit. Më konkretisht, kjo do të thotë se shqipja ndodhet përballë nevojës së integrimit të një terminologjie që i ka munguar për shkak të izolimit nacional - komunist si dhe gjetjes së rrugëve se si të bëhet ky integrim. Me frymën puriste me të cilën kanë punuar në periudhën nacional-komuniste gjuhëtarët shqiptarë, që
arrritën të zëvëndësojnë fjalë të tilla si "fenomen"me "dukuri" duke harruar se shqiptarëve mund t u binte rradha të mësonin ndonjëherë edhe se ç'ishte fenomenologjia, kjo nuk mund të bëhet. Problemi i dytë ka të bëjë me rihapjen, pas rënies së komunizmit, të çështjes së raportit të shqipes standarte me gegërishten, çka, në thelb, shtron problemin nëse gegërishtja duhet të shuhet gradualisht në emër të unitetit kombëtar, duke i hapur rrugë forcimit të standartes, apo duhet të mësohet për shkak të asaj pjese të rëndësishme të trashëgimisë kulturore kombëtare që e kemi në gegërisht apo edhe të zhvillohet pasi është gjuha me të cilën
mund të shprehen më mirë, më natyrshëm dhe më bukur një pjesë jo e vogël e shqiptarve. Shqipja do të mund të ballafaqohet më me sukses me këto dy probleme të mëdha, që përmbajnë në vetvete edhe mjaft kontradikta të mprehta, nëse shqiptarët do të çlirohen nga vizioni mitologjik/ideologjik që kanë për gjuhën e tyre. Sfidat e lartpërmenduara mund të përballohen më me krijimtari vetëm nëse kalohet tek shikimi i shqipes si një organizëm i gjallë dhe i lëvizshëm, - sikurse është edhe kultura, - që është zhvilluar sëbashku me qytetërimin shqiptar, me kontaktet që ky ka pasur me qytetërimet e tjera, që madje ka pasqyruar këtë proces kulturor me ndikimet, hapjet, kufizimet, izolimet dhe ideologjizimet e veta. Një tjetër mit që i ka lënë shqiptarët pa e njohur historinë e tyre është ai i obskurantizmit turk, i cili, për nga natyra përgjithësisht manikeiste e miteve, ka përfaqësuar në mitologjinë nacional-romantike shqiptare forcat e të keqes - ndërkohë që realisht pasqyronte interesin e shkëputjes së shqiptarëve nga identiteti turk në periudhën kur ata luftonin për pavarësi dhe për mbrojtjen e territoreve të tyre nga synimet serbe dhe greke. Nevoja e ndërtimit të kësaj ane të kundërt të medaljes ka bërë që historia pesëqind vjeçare e bashkjetesës me turqit të lihet në errësirë. Në sfondin e errët të kujtesës kolektive të shqiptarve lidhur me këtë periudhë spikasin vetëm luftrat e Skënderbeut, kryengritjet e revoltat si dhe emrat e pashallarëve dhe vezirëve të shquar që ata i kanë dhënë perandorisë. Edhe kështjellat janë trajtuar si simbol i rezistencës shqiptare ndërkohë që dihet se shumica e tyre janë ngritur nga vetë turqit. Shqiptarët kanë pak ose shumë pak dije përsa i përket ndikimit pesëqind vjeçar të Turqisë në formësimin e shoqërisë, mendësisë dhe kulturës shqiptare, ndërkohë që pa këtë dije zor se do të mund të shpjegonin shumëçka nga ecuria e historisë së tyre dhe nga realiteti i tyre i sotëm shoqëror dhe kulturor.
Mbyllja mendore në mitet e vjetra në një kohë kur Shqipëria është hapur ndaj botës dhe ka nevojë të komunikojë krijon vështirësi të mëdha përsa i përket komunikimit të qënieve shqiptare me qëniet e tjera qoftë pranë kufijve qoftë larg tyre. Vështrimi kritik i miteve si dhe zbërthimi i tyre shkencor jo vetëm pasuron njohjen që një shoqëri ka për vetveten - me një fjalë kulturën e saj, - por bën më të mundur kuptimin e miteve të të tjerëve duke krijuar kështu hapërira më të mëdha komunikimi me të tjerët. Me mite me frymë anakronike shqiptarët nuk mund të komunikojnë me botën. Edhe kjo është një nga arsyet e shumta, sëbashku me mjaft të tjera, pse duhen dekonstruktuar mitet dhe pse ata duhen parë si pjesë e kulturës që ndryshon, zhvillohet dhe pasurohet me kohën.

(Nga tregimet e burgut)

Për kujtesë:
Shqipëria komuniste provoi barazitizmin më të skajshëm në krejt vendet e Lindjes. Nëse në vendet e tjera të kampit lindor,