Revista PERPJEKJA

I dashur mik

Me letrën tënde të mbushur cyt me përshtypjet, emocionet dhe mundësitë e mëdha që të ka hapur jeta në SHBA më kujtove një nga përkthimet e mija të kahershme të burgut, kur, mbas vdekjes së Hoxhës, filluam të fusnim në kampin e Spaçit

E gjithë bota i ktheu sytë me habi nga Shqipëria. Ç'është ky rast i veçantë? Si është e mundur që në kapërcyell të shekullit XX një shtet evropian të shkatërrohet deri në atë shkallë sa të hapen burgjet dhe depot e armatimeve, të armatoset e gjithë popullsia dhe vendi të mbesë në dorë të bandave kriminale? Si është e mundur që politikanët të cilët e shkaktuan këtë katastrofë, të mos ndjejnë asnjë lloj përgjegjësie, por, përkundrazi të përgatisin tragjedi të reja për popullin? Si është e mundur që vendet evropiane, ku politikanët detyrohen të japin dorëheqjen edhe për një skandal rryshfeti, të mbajnë qëndrime kaq të buta ndaj politikanësh të tillë?

Vakumet e historisë

E veçanta shqiptare nuk mund të kthjellohet pa e kthyer më parë vështrimin nga historia e këtij vendi. Në vitin 1912 njëri nga etërit e nacionalizmit shqiptar, Mithat Frashëri, shkruante se shqiptarët ndodheshin asokohe përpara detyrës që ta kthenin vendin e tyre nga një grumbull i shpërndarë fisesh në një komb. Shqipëria e vitit 1912 banohej nga fise të ndryshme në veri dhe në jug të lumit Shkumbin të cilët njihnin deri diku pushtetin qendror të Stambollit, apo përfaqësuesit e tij në vilajete, por që kishin fare pak lidhje ekonomike e shpirtërore me njëritjetrin. Të ndodhur në kufijtë ndarës të perandorive bizantine, otomane e austro-hungareze, shqiptarët, të cilët në Mesjetë kanë qenë kryesisht barinj shtegëtarë, të rekrutuar si mercenarë herë nga njëra perandori e herë nga tjetra, nuk arritën as të asimilohen, as të qytetërohen dhe as të marrin seriozisht ndonjërin prej tre besimeve të këtyre perandorive. Mund të thuhet pa frikë se në kapërcyell të shekulit XX shqiptarët ishin, ndër popujt ballkanikë, ata që kishin bërë më pak hapa se të tjerët për të dalë nga gjendja primitive. Lindja e shtetit të pavarur shqiptar më 1912 u bë i mundur më shumë nga frika e ndarjes së Shqipërisë nga Greqia e Serbia pas rënies së perandorisë otomane sesa nga nevoja e realizimit të aspiratave pozitive të shqiptarëve.

Kjo frikë, kryesisht e atyre shqiptarëve që ishin politikanë të Stambollit, dhe e një pjese intelektualësh romantikë që më vonë shqiptarët i quajtën Rilindasit e tyre, u bashkua me interesat e italianëve dhe të austrohungarezëve për Ballkanin. Këta të fundit ndikuan jo pak për të bindur Turqinë, armike e grekëve dhe e serbëve, të hiqte dorë nga sovraniteti mbi vendin e vogël buzë Adriatikut, me të cilin, pas luftrave ballkanike të 1912-tës, nuk kishte më vazhdimësi territoriale. Mithat Frashëri ve në dukje se më 1912 shteti i pavarur më shumë iu dhurua shqiptarëve nga konjukturat ndërkombëtare sesa u krijua dhe u organizua nga ata vetë. Nëse do t'i referohemi idesë se kombi nuk mund të konceptohet në mënyrë statike, pra, si bashkësi e njëkohshme e gjuhës, kulturës, racës, fesë, por në mënyrë dinamike, si proces i vazhdueshëm kombformimi, mund të themi se historia e shqiptarëve në shekullin XX tregon se sa e vështirë është rruga e ngjizjes së një kombi. Historia e Shqipërisë që nga 1912-ta e këtej, si histori e përpjekjes për të ndërtuar nga një grumbull fisesh dhe individësh një komb dhe një shoqëri, shpesh ka qenë histori e shpërdorimit të dhuratës që iu bë shqiptarëve më 1912. Dramat që përjetojnë shqiptarët në këtë shekull janë pasqyrë e vështirësisë për të kapërcyer vakumet e historisë, e pamjaftueshmërisë së atyre lëndëve lidhëse, siç janë feja e përbashkët, kultura e përbashkët apo ndërgjegja historike e përbashkët. Fati i Shqipërisë së shekullit XX më shumë se gjithçka mban vulën e dështimeve të klasës politike shqiptare dhe të elitës kulturore e klerikale shqiptare për ta përmbushur misionin e bashkimit të shqiptarëve rreth disa vlerave të pranuara nga të gjithë si themele të kombit. Në historinë 85-vjeçare të shtetit të pavarur shqiptar pa dyshim filloi të kultivohej e zhvillohet një frymë patriotike e mbështetur mbi simbolet e rilindasve, kryesisht mbi Skënderbeun, i cili, meqë kishte luftuar me turqit në shekulin XV, u shfrytëzua nga romantika e rilindasve shqiptarë për t'u ndarë nga identiteti turk. Kjo frymë filloi të përpunohej në shkallë të gjerë përgjithësisht në shkollat e kohës së mbretit Zog, por këto ishin shumë të pakta në një vend ku 90% e popullit qe analfabete. Nga ana tjetër, politika despotike e Zogut e persekutoi shumicën e trashëgimtarëve të ideve të rilindasve. Rezistenca antifashiste u mbështet kryesisht mbi këtë substrat patriotik dhe mbi idealet komuniste. Por edhe ky frymëzim u keqpërdor nga diktatura e egër që e pasoi atë. Fakti që më 1967 Hoxha shkatërroi edhe kishat e xhamijat, gjë që nuk ndodhi në asnjë vend tjetër të Lindjes, tregonte se sa e brishtë kishte qenë edhe ndjenja fetare në ndërgjegjen e shqiptarëve e, sëbashku me to, edhe vlerat morale që përçon ajo. Mungesa e themeleve të tilla ka bërë, në më të shpeshtën e herëve, që marrëveshjet e arritura mes grupeve, fiseve apo partive shqiptare të degjenerojnë në grindje, urrejtje e luftë ndaj njëri-tjetrit dhe, më në fund, në ushtrim të diktatit dhe dhunës nga pala më e fortë mbi palët më të dobëta; në kthimin te arketipi i vjetër i qeverisjes i cili buron nga karakteri dominant psikologjik i këtij kombi, që është karakteri i psikologjisë patriarkale: sundimi i më të madhit dhe i më të fortit mbi më të dobëtin. Metodat e këtij sundimi janë metodat e nënshtrimit dhe shkatërrimit të rivalëve, kallja e frikës nëpërmjet ushtrimit të dhunës, kokat e turkut, intrigat dhe prapaskenat.

Rëndom atë e quajnë mendësi orientale qeverisjeje. Ndryshe, duke përdorurnjë gjuhë të huazuar nga traktatet evropiano-perëndimore mbi shtetin, do ta quanim shtet i personave dhe jo i ligjit , shtet i dhunës dhe jo i detyrës. Një karakteristikë tjetër e veçantë e mëndësisë lindore të despotëve shqiptarë buron nga fakti se Shqipëria është një vend i vogël. Nëse despotizmi rus, p.sh., është karakterizuar nga ideja e kombit të madh që ka vendosur fatet e botës, despotët shqiptarë janë karakterizuar nga nevoja e një babai apo vëllai të madh. Gjatë historisë ata gjithmonë e kanë kërkuar dhe gjetur atë, por shpesh edhe e kanë tradhëtuar për të gjetur një tjetër, kur i pari nuk u ka ardhur për shtat interesave të tyre. Kjo ka bërë që në Shqipëri të sundojë ai lloj despoti që rëndom shqiptarët e quajnë  bajraktar, i cili, për të shtypur dhe sunduar ata që ka brënda, kërkon një mbështetje të fuqishme jashtë, dhe që është aq i egër brënda sa ç'është servil e i nënshtruar ndaj të madhit jashtë. Kjo i ka bërë shqiptarë që në sistemet e tyre despotike të ndjehen dy herë skllevër, ndaj despotit shqiptar dhe ndaj padronit të huaj.

Despotët evropianë kanë luajtur jo rrallë një rol të rëndësishëm në ngjizjen e kombeve. Edhe në Shqipëri nuk mund të mohohet se mbreti Zog krijoi i pari një administratë shtetërore shqiptare dhe se Enver Hoxha krijoi një gjuhë standarte dhe zhduku mjaft dallime midis Jugut dhe Veriut. Gjithashtu nuk mund të mohohet se shqiptarët kanë arritur diçka në rrugën e tyre të ngjizjes së kombit. Por, megjithatë, ngrehina që kanë ndërtuar despotët shqiptarë nuk ka qenë e qëndrueshme; ajo është shkërmoqur apo dëmtuar rëndë sa herë kanë rënë tërmete. Shkaku i kësaj dobësie është se despotët shqiptarë, pjellë e një populli me botë të varfër ideale, që ka jetuar në zgrip të mbijetesës biologjike, janë dominuar thjeshtë dhe vetëm nga etja për sundim. Dhe për të kënaqur këtë etje nuk janë ndalur përpara asnjë lloj intrige dhe manovre politike, përpara asnjë lloj aleance, edhe sikur kjo të ketë vënë në rrezik vetë ekzistencën e kombit. Pranimi, nga ana e komunistëve, i diktatit sërb gjatë Luftës së Dytë Botërore, dhe bashkëpunimi i nacionalistëve me gjermanët për t'iu kundërvënë komunistëve, janë vetëmdy shëmbuj ndër shëmbujt e shumtë që gjejmë në historinë shqiptare kur politika shkon ndesh me interesat e kombit. Enver Hoxha u prish me Jugosllavinë, pastaj me BSnë dhe pastaj me Kinën pikërisht në ato momente historike kur këto hodhën hapa politike pozitive vetëm pse i kërcënohej pushteti i tij dhe i klanit politik që e rrethonte. Më 1978 Shqipëria mbeti e izoluar nga e gjithë bota pikërisht sepse vetëm kështu Enver Hoxha mund të vazhdonte të sundonte. Dhe gjatë atyre viteve Shqipëria njohu rrënimin e plotë ekonomik. Ky arketip qeverisjeje ka triumfuar sa herë që shqiptarëvë u ka ardhur rasti të formojnë një shtet demokratik. Kongresi i Lushnjes i vitit 1920, i dalë nga një përfaqësi e gjerë e popullit shqiptar pas trazirave të Luftës së Parë Botërore, shpejt degjeneroi në sundimin despotik të Ahmet Zogut, kurse marrëveshja e Mukjes midis komunistëve dhe nacionalistëve më 1943 në sundimin diktatorial të Enver Hoxhës. Pra, sa herë që shqiptarëve u është dhënë mundësia të dalin nga një sistem despotik, forcat e reja politike që ka nxjerrë momenti historik janë prirur instiktivisht të rivendosin mënyrën e vjetër të sundimit, me të cilën populli është mësuar, duke krijuar një klan politik që ka eliminuar apo sunduar të tjerët. Sigurisht kjo çështje nuk lidhet vetëm me karakterin e një njeriu, por me krejt klasën politike dhe, më gjërë, me krejt edukimin e shoqërisë që i nxjerr ata në krye. Vetëm kjo shpjegon përsëritjen e të njëjtit fenomen me Sali Berishën, i cili sot pranoi më mirë ta çojë vendin në anarki të plotë, duke hapur depot e armatimeve dhe burgjet, sesa të hiqte dorë nga pushteti.

Arketipi i vjetër dhe konteksti i ri

Me rënien e komunizmit Shqipëria i humbi ato simbole apo shtylla identifikimi dhe organizimi, mbi të cilat ishte ndërtuar shteti diktatorial i Enver Hoxhës. Rënia e tyre e gjeti Shqipërinë tejet të varfër jo vetëm ekonomikisht, por edhe shpirtërisht. Asaj i mungonte një kujtesë e fortë historike dhe një ideologji nacionaliste, për të ndërtuar një diktaturë si ajo e Millosheviçit; i mungonin, gjithashtu, ato fidane të institucioneve demokratike - siç kishin vende si Polonia, Çekia apo Hungaria - për të zhvilluar një shtet demokratik. Revolucioni i ashtuquajtur demokratik erdhi në Shqipëri kryesisht në sens negativ, pra, si nevojë e shkatërrimit të prangave, ndërkohë që s'ishin përgatitur strukturat e ardhshme ndërtuese. Ai erdhi edhe si një shpresë e një ëndërr, por, ashtu si shteti i 1912-s, më shumë iu dhurua shqiptarëve nga konjukturat ndërkombëtare sesa u fitua nga puna e inteligjencës shqiptare.

I ashtuquajturi revolucion demokratik i vitit 1991 nuk kishte kuptimin e atyre revolucioneve ku një klasë e caktuar shoqërore, pasi është fuqizuar ekonomikisht, kërkon edhe pushtetin politik. Komunizmi nuk vdiq në Shqipëri nga suksesi i vet sikurse thuhet për feudalizmin në Evropë, por nga dështimi i vet. Ata që erdhën në pushtet nuk kishin asnjë pronë, dhe asnjë pasuri përveç pushtetit politik, përveç Partisë së tyre Demokratike. Në këto rrethana mbeti si gjasa më e mundshme ndërtimi i një shteti, ku metodat e vjetra autoritariste të kombinoheshin thjesht me lakminë e klasës së re politike për të nxjerë përfitime vetiake, dmth. ndërtimi i një shteti mafioz. Cilat qenë hapat që përshkoi ky shtet mafioz? Nëse do të lëmë jashtë faktorin e jashtëm, pra ngjarjet në Lindje dhe mbështetjen ndërkombëtare, mund të themi se brënda vëndit shtyllat kryesore që e sollën në pushtet Partinë Demokratike me në krye Sali Berishën përfaqësonin aspiratat e disa shtresave shoqërore. Po t'i paraqitnim ato sipas radhës së ndikimit në kohë mbi lëvizjen demokratike, do të përmendnim: pjesën më të ndriçuar të komunistëve, që ishte lodhur nga liderët dogmatikë dhe injorantë, intelektualët pa parti dhe rininë studentore me aspirata për hapjen e Shqipërisë drejt Perëndimit; të gjithë të persekutuarit politikë; diasporën, veçanërisht shqiptarët e SHBA; rrugën, në kuptimin e lumpenit, pra, të atyre forcave që ndjehen më mirë në shkatërrim dhe anarki sesa në ndërtim dhe shtet. Të gjitha këto tërhoqën në favorin e Partisë Demokratike masën e gjërë të popullit të pakënaqur dhe sollën marrjen e pushtetit më 22 mars 1992 nga Sali Berisha.

Mirëpo, për shkaqet e përmendura më sipër, veçanërisht nga mungesa e themeleve të forta morale dhe kulturore, jetën politike të Shqipërisë filluan ta dominojnë gjithnjë e më shumë forca, të cilat ishin vetëm njëra pjesë e revolucionit dhe, për fat të keq, ajo më e pamoralshmja e më agresivja. Ishin ata që filluan abuzimin me pushtetin që fituan. Shënjat e këtij abuzimi u shfaqën shumë herët. Partia Demokratike shumë shpejt u shndërrua në një klikë mafioze, ku u bënë së bashku ish-komunistë të vjetër fanatikë, të konvertuar në antikomunistë fanatikë, disa ish-të përndjekur në shërbim të tyre dhe gjithëfarë konformistësh të tjerë të seliitur në diktaturën enveriste. Me këtë strukturë intelektuale dhe shpirtërore kjo forcë politike nuk qe në gjendje të ndërtonte një shtet që t i udhëhiqte shqiptarët në rrugën e gjatë dhe të vështirë të lirisë. Ajo shumë shpejt mori kthesën për në qorrsokakun e vjetër të manipulimit të paditurisë së popullit dhe nënshtrimit tradicional ndaj sundimit autoritar. Për këtë një rol të rëndësishëm luajti Sali Berisha, njeri me një ambicje të pakufishme për pushtet, me komplekse inferioriteti ndaj intelektualëve qytetarë si dhe me një kompleks faji, që i buronte nga e kaluara e tij komuniste. Në ndjekje të arketipit të vjetër ky filloi luftën për eliminimin e rivalëve si jashtë partisë së tij, ashtu edhe brenda saj. Kësisoj, pas 22 marsit, shumë nga shtyllat që e sollën atë në pushtet filluan të bien njëra pas tjetrës: ra, më së pari, pjesa e intelektualëve ish-komunistë, pastaj një pjesë e mirë e intelektualëve të pavarur, pastaj intelektualët e moderuar, që bënin pjesë në partinë e tij, dhe po ashtu një pjesë e mirë e ish-të burgosurve politikë. Largimi i gjithë këtyre elementëve nga PD-ja afërmëndsh mori me vete një pjesë të mirë të masës së gjërë të popullit. Rënien e kësaj mbështetjeje

Berisha filloi ta kompensojë gjithnjë e më tepër me forcimin e mjeteve shtypëse. Kështu rifilloi, në kurriz të popullit të varfër shqiptar, ende të pamësuar me shijen e lirisë, politika krimi ndjell krimin. Hap pas hapi pushteti i Berishës u hoqi shqiptarëve të drejtën e porsafituar të demonstrimit; u ngushtoi në minimum hapësirën e porsafituar të informacionit; u hoqi pavarësinë e porsafituar të gjykatave; ua ktheu televizionin e porsaçliruar në mjet presioni dhe dizinformimi; filloi një privatizim të padrejtë të mbështetur në korrupsionin dhe në pasurimin e mbështetësve të klanit të tyre politik; i përçau sipas logjikës leniniste ome ne, o kundra nesh!; i rrahu dhe i burgosi padrejtësisht; u shkatërroi opozitën; dhe më në fund, më 26 Maj 1996, u vodhi mundësinë e vetme për të shpëtuar nga kjo klikë, votën e lirë... E megjithatë, shqiptarët, të mësuar me nënshtrimin ndaj shtetit, i duruan të gjitha këto. Protestat e opozitës pas 26 majit u shtypën shpejt. Dukej se regjimi i Berishës do të vazhdonte të sundonte i patrazuar, veçanërisht sa kohë që për të punonin shumë shoqëri financiare piramidale, të cilat njerëzit që merrnin përqindjet, i dinin se ishin të lidhura me shtetin mafioz. Lejimi, madje ndërtimi nga shteti i këtyre piramidave, të cilat merreshin edhe me qarkullim parashë të pista e me kontrabanda gjithfarëshe, shkelja e embargos së naftës në favor të Serbisë e organizuar në një kohë që televizioni shtetëror fliste vazhdimisht për shtypjen nga serbët të vëllezërve në Kosovë, organizimi nga policia shqiptare e trafikut të drogës dhe refugjatëve, ishin shenja të qarta të shtetit mafioz, i cili, pa dyshim, nuk mund të qëndronte në këmbë pa komplicitetin e një populli të mësuar të jetonte vetëm për bukë dhe cirk.

Zhvillimet e ngjarjeve të fundit?

U desh falimentimi i piramidave, çka shqiptarët e ndjenë si një mashtrim dhe grabitje financiare nga ana e shtetit, që shumica, deri atëhere e pandjeshme ndaj shtypjes së lirive dhe të të drejtave të njeriut, ta humbiste më në fund durimin me shtetin mafioz. Njerëzit filluan të protestojnë, veçanërisht në Vlorë, qytet ndër më të goditurit nga mashtrimi financiar. Opozita shqiptare e topitur filloi të ngjallej. E bashkuar në  Forumin për Demokraci ajo filloi të organizojë mitingjet e para shumica e të cilave u shtypën nga policia, veçanërisht në Tiranë, por ata treguan qartë se populli tashmë kërkonte t i lante hesapet me klasën politike që e kishte mashtruar.

Duke ndjerë se këto demonstrime paqësore do të merrnin përmasa si ato të Beogradit apo Sofjes, Berisha bëri çmos t i shypte. Dërgoi në Vlorë trupa speciale të cilët ditën e parë i vunë demostruesit përpara, i rrahën dhe i poshtëruan. Por, të nesërmen, vlonjatët u organizuan dhe, të armatosur me gurë, i sulmuan dhe i nxorrën jashtë qytetit pasi i rrahën, i zhveshën e u dogjën rrobat e mburojat plastike. Skenat e dhunshme kundër policisë, që e gjithë bota i pa në televizor, nuk ishin thjesht revoltë për humbje të hollash, por rrjedhojë e pritshme e dhunës së atyre ditëve dhe, më gjerë, e një jete me liri të dhunuar, rrjedhojë e një abuzimi të paskrupullt me durimin e njerëzve. Ishte e pritshme që një popull, i cili nuk u la të demonstronte as me lule, të demonstronteme gurë. Ishte e pritshme që një popull, i cili nuk u la t'i korrigjonte institucionet e pushtetitme votën dhe opozitën e tij, t'i korrigjonte ato
me flakë. Vlora triumfoi mbi ligjin e Berishës, që ndalonte demonstrimet pa leje, pasi la në sheshin e protestave tre të vdekur. Pas disa ditësh studentët e Universitetit të Vlorës hynë në një grevë urie me kërkesë kryesore dorëheqjen e qeverisë. Edhe studentët e Tiranës u solidarizuan me ta në protesta dhe kërkuan të hyjnë në grevë. Filluan të shpeshtohen demostrimet edhe në Tiranë. Disa ditë pas studentëve të Vlorës, hynë në grevë edhe studentët e Gjirokastrës të mbështetur nga populli i qytetit. Opozita e grupuar në  Forumin për Demokraci i bëri thirrje Berishës të fillonte samë parë dialogun. Ajo e paralajmëroi se duhej të fillonte uljen e butë të avionit, pasi motorri ishte prishur ashtu dhe aq keq sa nga çasti në çast do të sillte shkatërrimin e tij të plotë. Por ky kishte vendosur ta vazhdonte sa të mundte këtë fluturim tragjik. Vazhdoi të provokojë me dhunë popullin e Vlorës derisa e detyroi t i kundërpërgjigjej me vrasje vrasjeve të policisë së fshehtë. Numri i të vdekurve nga të dyja palët e kaloi dhjetën. Ndërkaq rebelimi përfshiu edhe qytetet e tjera të Jugut. Berisha shpalli dorëheqjen e qeverisë Meksi, por të nesërmen tha se do të krijonte një qeveri tjetër, po të Partisë Demokratike. Kjo bëri që studentët në Vlorë të deklaronin se do të vazhdonin grevën e urisë. Në Vlorë u ngritën zëra se duhet të marshonin drejt Tiranës. Berisha, në vend që të ulej në tryezë me opozitën, shpalli gjendjen e jashtëzakonshme, mobilizoi ushtrinë, të cilën e vuri nën komandën e shefit famëkeq të SHIK-ut, Gazidede, dhe i bëri popullit të Jugut ultimatumin për dorëzimin brenda 48 orëve. Këtë e shoqëroi edhe me ndalimin e shtypit, madje ndërpreu edhe valët e transmetimeve televizive ndërkombëtare. Po atë natë iu vu zjarri selisë së gazetës më të madhe të pavarur, Koha Jonë. Në këtë terr total informacioni pritej të bëhej masakra. Shqiptarët mbetën me frymën pezull. Ishte e pabesueshme që një udhëheqës të arrinte deri këtu. A do ta kishte bërë këtë Enver Hoxha? Çfarë do të bënin njerëzit në Jug: do të dorëzoheshin apo do të rezistonin?

Populli i Jugut nuk u dorëzua dhe ushtria në pjesën më të madhe nuk qëlloi. Pati sulme sporadike dhe të vrarë në disa qytete, por plani i një sulmi total ushtarak mbi Jugun, i hartuar në zyrat e Berishës, nuk u realizua. Shumëoficerë dhe ushtarë dezertuan. Shqiptarët treguan se, gjithësesi, e kishin një identitet të tyrin, se nuk ishin tre etni si në Bosnje, por një e vetme. Ndërkaq Jugu shpërtheu depot dhe u armatos i tëri me qëllim vetëmbrojtjeje duke kaluar përfundimisht nga protestat paqësore në kryengritje të armatosur. I mbetur më keq se kurrë, Berisha kërkoi rrugëdalje nëpërmejt kompromisit me partitë politike të opozitës. Opozita, me qendër në Tiranë, i kishte përkrahur, madje edhe nxitur, protestat paqësore të Vlorës. Mirëpo në momentin kur këto u shndërruan në kryengritje të armatosur, ajo u ndje e izoluar prej tyre, gati si e mbajtur peng nga Berisha në Tiranë, ku ky kishte ende shumë struktura që e mbështesnin. Veç këtyre ai kishte edhe rrethinat me banorë të ardhur nga krahina e tij, shumicën e të cilëve i kishte mobilizuar në policinë e rregullt apo të fshehtë. Gjithashtu, sipas të dhënash të sigurta, në Tiranë dhe qytete të tjera të Veriut kishte kohë që kishte filluar armatosja e anëtarëve dhe e simpatizantëve të PD-së. Politikanët e opozitës në Tiranë ndjenin të rrezikuar edhe jetën personale.

Në këto kushte, pas disa bisedash paraprake me Berishën, të përgatitura edhe me ndërmjetësinë e mbështetësit kryesor të Berishës në qarqet diplomatike, ambasadorit italian, më 9 mars liderët e tre prej partive të Forumit për Demokraci, partisë Socialiste, Social Demokrate dhe partisë Aleanca Demokratike, u ulën në tryezën e bisedimeve. Në krye kishin presidentin kurse përballë kishin Partinë Demkratike dhe gjashtë parti të vogla satelite të saj. Berisha u serviri një akt të pajtimit kombëtar ku parashikohej krijimi i një qeverie koalicioni me të njëjtin emër, e cila do të bënte çarmatosjen e Jugut për dy javë, dhe do të përgatiste zgjedhjet e reja sa më parë. Liderët e partive të opozitës e firmosën atë brenda ditës. Firmosja e marrëveshjes së 9 marsit ishte një akt dobësie i opozitës në momentin kur Berisha kishte dështuar në tentativën e dorës ushtarake kundër Jugut dhe kur gjendej më i dobët se kurrë si brenda edhe jashtë vendit. Kishte ardhur koha të kërkohej dorëheqja dhe dënimi i tij e jo të bëhej pajtimi me të. Poende, nuk mund të quhej pajtim kombëtar ai mes popullit dhe një qeverie të korruptuar; gjithashtu, nuk kishte tagër asnjë parti e opozitës ta kryente këtë akt pa thirrur në tryezë përfaqësuesit e popullit të vrarë në Jug, të cilët tashmë ishin duke krijuar Komitetet e Shpëtimit. Të nesërmen, si për të provuar plotësisht karakterin bizantin të këtij pajtimi, me urdhër nga lart u hapën depot e armatimeve në Veri dhe në Tiranë, ku s kishte pasur trazira. Një ekip televiziv s dihet se si u gjend në një fshat të Tropojës, krahinë e Sali Berishës, ku filmoi grabitjen e një depoje armatimi dhe njerëzit që tundnin armët kundër Jugut. Mediat e huaja, veçanërisht ato italiane, filluan të flasin për luftë civile Veri - Jug. Dukej sikur gazetarët mezi e prisnin gjakun për të pasur ngjarje televizive. Mirëpo shpejt u kuptua se lufta civile Veri - Jug ishte një bllof apo një tentativë e dështuar. Në vend të luftës civile vendin e pushtoi anarkia. Shqiptarët, kush i udhëzuar, kush me ëndrrën e vjetër për të pasur një pushkë, kush i trembur, kush me ankthin e të nesërmes, kush duke imituar tjetrin, u vërsulën drejt depove të armatimeve dhe filluan tëmerrnin aty ç tëmundin, deri tekmortajat edhe lëndët radioaktive. Më pas, veçanërisht në të ngrysur, filluan të shtijnë në ajër, për të mbajtur gjallë frikën, nga qejfi apo nga frika, apo për të provuar armën që kishin në dorë. Njerëz të armatosur iu drejtuan edhe burgjeve dhe liruan të burgosurit ku 700 nga 1500 ishin të dënuar për vrasje. Numri i të vrarëve ato ditë, kryesisht nga plumbat e shtirë në ajër, e kaloi dyqindën, të plagosurit qenë me mijëra. Filluan plaçkitejt nga banda, të cilat nuk merrej më vesh nëse ishin të Berishës apo banda thjeshtë ordinere. U arrit të shkuleshin edhe shinat e trenit për t i tregëtuar copa-copa, si hekur, në Malin e Zi. Kësisoj, kryengritja e Jugut mund të thuhet se u përthith nga kaosi i përgjithshëm që u krijua në vend. Njerëzit u vërsulën drejt porteve për të nisur një eksod të ri drejt Italisë. Sot shtrohet në mënyrë enigmatike pyetja: pse e bëri Berisha hapjen e depove në të gjithë vendin? Ideja më e besueshme është se e bëri me qëllim që të balancojë Jugun duke menduar se Veriun e kishte me vete.

Megjithatë ka edhe hipoteza të tjera. Disa thonë se e bëri për të fshehur gjurmët e krimit me idenë se në terr të gjitha delet janë të zeza. Të tjerë mbrojnë idenë se e bëri nga një ndjenjë paranojake që bashkë me shkatërrimin e tij të shkatërronte edhe gjithë vendin. Ka që thonë se e bëri për t i krijuar vështirësi qeverisë që sapo kishte krijuar në mënyrë që ta mbante atë nën kontroll. Por mund ta ketë bërë edhe për të krijuar një tërmet, pas të cilit konfliktet politike do ta humbisnin kuptimin. Apo e bëri për t i thënë Evropës se shqiptarët janë qënie të egra, prandaj duhej të ndërhynin me ushtritë e tyre për ta mbajtur atë në pushtet? E çuditshmja është se të gjitha ambasadat e huaja e dinin se do të ndodhte një gjë e tillë dhe dy ditë përpara se të ndodhte shpërthimi i depove, urdhëruan qytetarët e tyre të evakuoheshin nga Shqipëria. Në fakt ato ditë Berisha mblodhi të njëjtat parti me të cilat kishte firmosur pajtimin kombëtar dhe kërkoi të firmosnin kërkesën për ndërhyrjen e forcave të huaja. Partitë e firmosën. Shpejt kërkesa u zyrtarizua nga ana e qeverisë së pajtimit kombëtar dhe u miratua nga parlamenti. Italianët, të cilët, për shkak të eksodit shqiptar ranë në krizë qeveritare, ndërhynë që kjo kërkesë të aprovohej urgjentisht nga OKB-ja.

Qëndrimi i Perëndimit

Në kohën kur vendet Perëndimore, me kërkesën këmbëngulëse të Italisë, vendosën të sjellin trupat ushtarake, ai që quhej kaos apo rend i shkatërruar në Shqipëri shkaktohej nga një popull i armatosur në Jug me qëllim vetëmbrojtjeje, nga banda të Berishës që silleshin si në Veri edhe në Jug, por kryesisht në Tiranë, nga banda kriminelësh plaçkitës dhe nga një polici e paralizuar për shkak të luftës politike. Për daljen nga kjo situatë shumëkush mendonte se ishte i domosdoshëm largimi nga skena politike i Berishës. Kjo do të sillte disa të mira të menjëhershme. Më së pari do të ndikonte në demotivimin dhe shpërndarjen e bandave të tij, pastaj në çarmatosjen e njerëzve në Jug, sepse ata e kishin deklaruar hapur se do t'i linin armët kur të ikte Berisha, si dhe në depolitizimin e policisë. Kjo gjë do ta bënte shumë më të lehtë, pastaj, izolimin dhe eliminimin e bandave të kriminelëve dhe rivendosjen e rendit. Në të kundërt, me një njeri të inkriminuar në postin e presidentit, qeveria e pajtimit do të mbetej qeveri e armëpushimit. Më pranë kësaj ideje në Perëndim dukej se ishin SHBA, të cilët deklaruan disa herë se faktor kryesor i destabilitetit mbetej Berisha. Mirëpo, pas shumë gjasash, një zgjidhje e tillë nuk do të garantonte ndërprerjen e menjëherëshme të eksodit të shqiptarëve drejt Italisë, gjë që e kishte vënë në krizë politikën italiane. Për këtë duhej misioni ushtarak. Duhej këmbëngulur, prandaj, që shqiptarët nuk mund ta bënin dot vetë, se ata po vdisnin nga uria , siç këmbënguliministri i jashtëmitalian Lamberto Dini. Shkaqet e analizuara në nëntitujt e mësipërm tregojnë përgjegjësinë e rëndë të shqiptarëve për atë që u përgatit e ndodhi në Shqipëri. Por a ka përgjegjësi Perëndimi, i cili kësaj here zuri vendin e vëllait të madh të shqiptarëve?
Kur Perëndimi erdhi në botën politike shqiptare për të dhënë mësimet e demokracisë, gjërat e para që lektorët perëndimorë u thanë shqiptarëve ishin ato që kishin të bënin me kuptimin dhe avantazhet e demokracisë. Demokraci do të thotë të jesh i hapur ndaj rrezikut; demokracia pranon gabimim si bashkudhëtar të njeriut dhe të jep mundësinë të korrigjosh atë nëpërmjet votës së lirë. Nëse në diktaturë njeriu është si në burg, ku ka të siguruar mëngjesin, drekën dhe darkën e varfër, në demokraci ai nuk e ka sigurinë, përkundrazi, duhet të luftojë për t i siguruar ato përditë, por kjo luftë e bën të ndjehet zot i fateve të veta dhe të shijojë lirinë. Një mësim tjetër ishte ai që përmblidhej me termin the rule of law. Edhe shqiptarët ishin të lodhur me sundimin arbitrar të personave. Ndonëse nuk e dinin mirë se çfarë donin, ata e dinin mjaft mirë se çfarë nuk donin. Ata e përshëndetën importimin dhe implementimin në Shqipëri të principeve dhe institucioneve perëndimore. Mirëpo historia e marrëdhënieve me shtetet perëndimore gjatë këtyer pesë vjetëve është e mbushur me zhgënjime përsa i përket respektimit dhe mbrojtjes në Shqipëri, nga ana e Perëndimit, të këtyre principeve dhe institucioneve. Në politikën pragmatiste perëndimore konteksti në të cilin u pa Shqipëria post-komuniste kishte të bënte kryesisht me shqetësime gjeopolitike, stabiliteti në Ballkan. Perëndimi dukej se e kishte siguruar këtë stabilitet nëpërmjet interlokutorit tashmë të gjetur, Sali Berishës, i cili e kishte bindur atë se vendi i tij nuk kishte pretendime territoriale përsa i përket Kosovës. Mendohet se komoditeti i pasjes së një interlokutori që garantonte stabilitet është një nga arësyet kryesore pse shtetet perëndimore e përkrahën pa rezerva Berishën dhe mbyllën njërin sy ndaj ndërtimit në Shqipëri nga ana e tij të një autoritarizmi mafioz. Përsa i përket syrit tjetër, që duhej të ndiqte fatin e institucioneve demokratike të porsaimplementuara apo fatin e ndihmave ekonomike që iu dhanë Shqipërisë, duket se Perëndimi e la në dorën e capak burokratëve, një pjesë të paaftë dhe një pjesë indiferentë, për të cilët puna në këtë vend të humbur do të thoshte vetëm një rrogë e mirë. Lidhur me një pjesë të këtyre diplomatëve nuk duhet lënë në heshtje edhe fenomeni korrupsion. Gjithashtu, nuk duhet neglizhuar fakti që Shqipëria pati fatin e keq të lihet kryesisht nën kujdesin e Italisë, një vend me destabilitet të madh politik, i dominuar nga politikat imediate dhe me hije mafioze. Edhe pas ardhjes së forcave ushtarake shumëkombëshe Shqipëria vazhdoi të mbetej me bandat e Berishës dhe bandat e kriminelëve, me një popull të armatosur që vazhdonte të kërkonte dorëheqjen e një presidentit paranojak e të inkriminuar dhe me policinë të paralizuar. Këtyre forcave të armatosura iu shtua edhe prania e tetë ushtrive të huaja.

Shqiptarët e krahasojnë këtë kohë me atë të Luftës së Parë, kur shteti i tyre i posakrijuar u shndërrua në një udhëkalim ushtrish gjithfarëshe. Më shumë se tre prej këtyre ushtrive, ajo turke, italiane dhe greke u kujtuan atyre kohë pushtimesh. Shumëkush thotë se kjo është fyerja më të madhe që i është bërë dinjitetit kombëtar. Kjo bëhet edhe më dëshpëruese kur mendon se protestat e janar-shkurtit 1996 qenë shumë pranë kurorëzimit me sukses të një lëvizjeje për përmbysjen e një regjimi diktatorial. Sikur të ishte realizuar kjo, shqiptarët do të ndjeheshin krenarë se kësaj here do të kishin kryer vetë një hap të madh drejt lirisë dhe Evropës. Pa dyshim shtrirja e një dore më të mençur dhe më të ndershme evropiane do t i kishte ndihmuar shumë më tepër për ta hedhur këtë hap sesa prania e një ushtrie të armatosur.

Pas zgjedhjeve - Shqipëria përsëri në udhëkryq

Pakkush besonte në Shqipëri se zgjedhjet e 29 qershorit do të ofronin një zgjidhje për dalje nga anarkia e muajve të fundit. Mendohej se drama e lindur në fillim të këtij viti, me akt të parë revoltën në Jug dhe akt të dytë anarkinë vrastare të krijuar nga hapja prej Berishës të depove të armëve dhe burgjeve në të gjithë vendin, do të pasohej nga një akt i tretë apo dhe i katërt përpara se konflikti të mbaronte. Ndodhi e vetmja gjë që jep shpresë se zgjedhjet do të ofrojnë mundësinë e një zgjidhjeje paqësore: fitorja bindëse e opozitës. Përpara këtij rezultati, që shprehu gjykimin dhe verdiktin e popullit ndaj shkaktarëve të tragjedisë, Berisha u detyrua të pranonte humbjen.

Shqipërisë i është dhënë sot mundësia e krijimit të një qeverie me mbështetje të gjërë si brenda vendit edhe jashtë. Skenari më i dëshiruar nga shumica e shqiptarëve është që ajo të neutralizojë destabilizimin e shkaktuar nga banditizmi politik, pastaj të fillojë punën e vështirë të eliminimit të bandave kriminale, të cilën ta shoqërojë me përpjekjet e rimëkëmbjes të institucioneve dhe të ekonomisë së vendit. Por, ndërkaq, çdo ditë që kalon hedh më shumë dritë mbi shtrirjen e dramës së krijuar nga keqqeverisja e këtyre pesë vjetëve dhe tregon se sa e mundëshme është shfaqja e skenarëve të tjerë të papritur dhe të rrezikshëm. Vështirësia e parë që del është nëse do të mundet qeveria e posakrijuar t'i përgjigjet për nga autoriteti përqindjes së lartë të votave që i dha populli. Vështirësia e dytë, e lidhur me të parën, është nëse do të mund të fillojë në Shqipëri një politikë e mbështetur mbi dialogun apo do të vazhdojë politika e konfliktit. Ka shenja të qarta se Berisha do të bëjë ç'është e mundur që ta mbajë përsëri të ndezur konfliktin. Me këtë kundërshtar të betuar, që ka filluar edhe manipulimin e ndasive Veri Jug, me gjendjen katastrofike ekonomike dhe me bandat e kriminelëve që janë thuajse një fuqi e tretë në vend, koalicioni i qendrës së majtë do ta ketë të vështirë punën e stabilizimit të vendit. Akoma më i vështirë bëhet problemi kur mendon se gjatë këtyre tre muajve ka patur mbi 2000 të vrarë. A do të ketë në Shqipëri drejtësi apo krimi politik do të vazhdojë, si në të kaluarën, të kalojë pa u ndëshkuar?
Nga ana tjetër, a mund të arrihet një drejtësi që të sigurojë paqen apo kërkesa e drejtësisë do ta rrezikojë paqen edhe më keq? Po kthimi i parave a do të mund të kryhet? Komitetet në Jug deklarojnë se po nuk u kthyen paratë do të vazhdojnë turbullirat. Kjo situatë destabilizimi vazhdon të mbetet klima më e mirë për shtimin dhe lulëzimin e krimit të bandave. Në mjaft qytete jashtë Tiranës njerëzit jetojnë gjysmën e ditës të mbyllur në shtëpi, gjë që s ka ndodhur as në kohë lufte. Po lulëzon edhe krimi ndaj komunitetit. Vazhdon shkatërrimi i infrastrukturave i ekologjisë i urbanistikës. Njerëz të çliruar nga shteti po çajnë tubacionet e ujit të pijshëm, po presin pemë dhe ndërtojnë garazhe në parqet ku duhet të luajnë fëmijët, po vazhdojnë të rrënojnë e grabisin edhe më tej institucionet të cilave u vunë flakën gjatë këtyre muajve.

Ç'të bëjmë?

Ajo çka ra në sy në Shqipërinë e muajve të fundit është një papërgjegjshmëri e skajshme shoqërore e cila u shfaq në dy forma njëra më dramatike se tjetra: më një anë papërgjegjshmëria e politikanëve, gatishmëria e tyre për ta shkatërruar vendin për hir të ruajtjes së pushtetit dhe, më anën tjetër, papërgjegjshmëria e popullit ndaj vlerave të përbashkëta, paaftësia e tij për t'u organizuar, në mbrojtje të shkollave, bankave, spitaleve, urave, muzeve pra jo vetëm të gardheve të shtëpive, por edhe të atyre gjërave të cilat bëjnë që një turmë individësh apo familjesh të quhet komunitet. Brenda tre muajsh në Shqipëri u vranë rreth 2000 vetë dhe për thuajse asnjërin prej tyre nuk mund të thuhet se është vrarë për një ideal shoqëror. Shqipëria është sot një shembull  par exellence që të bën të kuptosh se pse historikisht anarkia ka qenë djepi i tiranisë. Shumëkushi sot ndjen nevojën e një shteti të fortë që të eliminojë krimin politik dhe ordiner me çfarëdolloj mjeti dhe çmimi. Kjo ngre edhe një problem tjetër: a do të mund të ndërtojnë shqiptarët një shtet që të gëzojë autoritet dhe njëkohësisht të mos jetë autoritar? A do të dalin ata kësaj here nga rrethi vicioz diktaturë - rebelim - shkatërrim - diktaturë?
Për këtë Shqipëria ka sot nevojë për një frymë ripërtëritëse, për një mit të ri politik, rreth të cilit të hidhen themelet e një organizimi të ri shoqëror. Struktura e shoqërisë shqiptare në thelb ka mbetur në një stad primitiv, ku përtej detyrimeve ndaj familjes apo gjakut ekzistojnë të tjerët ndaj të cilëve shqiptarët nuk para ndjejnë detyrime. Një shoqëri e mbetur në këtë stad është një shoqëri ku krimi ndaj tjetrit është shumë i mundshëm dhe gati i pranueshëm.Kumunizmi imponoi një bashkësi ku lidhjame tjetrin u kthye, jo rrallë, në një torturë. Rënia e komunizmit thuajse na ktheu në primitivizmin e të parëve. Ishin dy faqe të së njëjtës medalje. Ndërkaq në epokën e demokracisë, pluralizmit dhe multikulturalizmit një frymë e re organizuese nuk mund të ngrihet rreth një ideologjie, një feje apo rreth një individi. Problemi shqiptar, në ndryshim nga vende të tjera ballkanike nuk është dhe aq se si të kalohet nga kolektivizmi nacionalist në një shoqëri civile, por se si, duke mos ndalur në një organizim kolektiv të bazuar mbi nacionalizmin, të kalohet nga lidhja e gjakut tek lidhja e madhe e shoqërisë civile. Është shumë e vështirë të kryesh në një kohë të shkurtër diçka të ndjeshme për ndërtimin e një shteti të drejtë ligjesh dhe institucionesh, por është edhe më e vështirë puna për ndërtimin e një shoqërie civile, ku njerëzit të jenë njëkohësisht të lirë e të pavarur, por edhe solidarë. Shqipëria ndodhet në udhëkryq: ta përballojë këtë sfidë dhe të krijojë kushtet për integrimin në rrugën e madhe e të gjerë evropiane, ose të margjinalizohet apo, ndoshta, edhe të rrezikojë ekzistencën e saj. Sot, që të kalojmë nga lidhja e gjakut tek lidhja e madhe e shoqërisë civile, duhet puna e koordinuar e politikanëve, intelektualëve, klerikëve, puna e shkrimtarëve, e artistëve, e elitës ekonomike të vendit që më në fund ndërgjegjësohet se interesat e biznesit nuk mund të mbrohen e të zhvillohen nëse nuk e kapërcejnë gardhin e pronës private. Njerëzit lidhen duke shkuar sëbashku në kopështe dhe shkolla të mirëmbajtura ku mësojnë jo vetëm të shkruajnë e të lexojnë, por edhe të arësyetojnë e të dëgjojnë njëri-tjetrin. Njerëzit lidhen duke punuar së bashku, ku jo vetëm fitojnë, por edhe mësojnë të respektojnë djersën e njëri-tjetrit. Njerëzit lidhen duke shkuar së bashku në kinema dhe teatro ku shohin një film që u prek shpirtin. Njerëzit lidhen duke shkuar së bashku në kishë ku dëgjojnë një predikim që u bën jehonë dramave të jetës së tyre. Njerëzit lidhen duke u grupuar në shoqata ku ndajnë hallet dhe pasionet e përbashkëta. Njerëzit lidhen duke shkuar së bashku në stadiume në koncerte ku ndajnë së bashku gëzime e emocione... Bandat kriminale me të rinj që po lindin sot si kërpudhat, janë produkt i varfërisë ekstreme të gjithë këtyre elementeve të shoqërisë. Ne jemi aq të egërsuar ndaj këtyre banditëve të rinj sa duam t'i shohin sa më parë të varur në litar në mes të shesheve. Por ne harrojmë se kemi bërë aq pak pak për t'u krijuar këtyre të rinjve, që para disa vjetësh ishin krej fëmijë, kushte që të mos i derdhin energjitë në krime, por në krijimtari dhe dashuri. Ne presin të vijë shteti me policë dhe autoblinda të na shpëtojë nga këta kriminelë. Por asnjë shtet, sado i fuqishëm qoftë, nuk mund të jetë më i fuqishëm se një komunitet i organizuar mirë, që i neutralizon banditët me mjete shumë më paqësore se litarët dhe burgjet.
Sot, kur udhëton nëpër Shqipëri, të krijohet pështypja se kombi ynë është në lëngatë të rëndë, se ai, i pafuqishëm për të dalë nga hendeku ku ka rënë, sikur ia ka lëshuar veten vdekjes. Në të vërtetë shqiptarët e njohin shumë pak fenomenin e vetëvrasjes dhe të eutanazisë. Ata janë njerëz me moshë të re dhe me një instikt të fortë jetësor. Rreziqet që ndërmarrin për të kapërcyer Adriatikun janë provë e këtij vitaliteti. Malli që ndjejnë për Shqipërinë kur ndodhen jashtë shtetit, tregon ndjeshmërinë e tyre ndaj tokës ku kanë lindur dhe njerëzve pranë të cilëve kanë vuajtur.
Ne të Përpjekjes ende besojmë se herët ose vonë do të dalim nga hendeku ku kemi rënë dhe, pas kësaj përvoje të hidhur, duke mbajtur përsëri në dorë flamurin e zhgyer e të zhyer të identiteti tonë, do ta vazhdojmë më me mënçuri rrugën e gjatë e të mundimshme drejt lirisë dhe qytetërimit.

Është shkruar e folur shumë në Shqipëri për shkeljen e lirive dhe të drejtave të njeriut në regjimin totalitar. Për burgjet, përgjimet, spiunimet, shtrëngimet e gjithfarësojëshme që i imponoi qytetarëve të tij shteti