Revista PERPJEKJA

Një histori e shkurtër: Pak kohë pasi Shqipëria u bë me kushtetutë të re demokratike (1998) e cila u debatua gjatë dhe më në fund u cilësua edhe nga specilistët perëndimore e standarteve evropiane dhe ndërkohë që

Sikurse e tregon edhe titulli i kopertinës ky numër i Përpjekjes (19) i dedikohet ndërhyrjes. Pjesën e parë të materialeve e kemi marrë (falë bujarisë së autorëve që na dhanë të drejtën e botimit), nga punimet e një konference antropologjike me titull Concerning intervention (Mbi ndërhyrjen), të organizuar në Montreal më tetor 2003 nga Universiteti i Montrealit, departamenti i antropologjisë, nën kujdesin e Mariella Pandolfit, profesore e këtij Universiteti ku, midis të tjerëve, paraqitën kumtesat e tyre mbi eksperiencat shqiptare edhe Fatos Lubonja dhe Piro Misha. Edhe pjesa tjetër e revistës synon të plotësojë dhe t'i bëjë rezonancë veçanërisht në seksionin e letërsisë dhe të ndërgjegjes historike - tematikës së gjerë dhe komplekse të ndërhyrjes.
Krahas ndërhyrjes në titull vendosëm edhe konceptin e jetës së zhveshur që, sikurse shtjellohet në tekstet e botuara në këtë numër, është i pandashëm nga një tipollogji tepër e përhapur ndërhyrjeje në kohën tonë: ajo që quhet ndërhyrja humanitare apo aksioni humanitar, shprehje që sot zenë një vend të rëndësishëm si në lëmin konceptual ashtu edhe në atë të zhvillimeve botërore.
E bëmë bashkimin e ndërhyrjes me jetën e zhveshur në titull, ashtu sikurse edhe zgjedhjen e fotos së kopertinës, duke patur parasysh se Shqipëria dhemë gjerë zonat ku banojnë shqiptarët në Ballkan: Kosova dheMaqedonia - kanë qenë thuajse vazhdimisht, gjatë këtyre 13-14 vjetëve postkomunizëm objekt i ndërhyrjeve humanitare dhe ushtarake për shkakun se njeriu shqiptar
ose më saktë jeta e tij, ka qenë shpesh shprehja  par exellence e jetës së zhveshur.

Po ç'është jeta e zhveshur që thuajse nuk ka hyrë ende si koncept në debatin intelektual shqiptar?

Siç shihet në tekstet që vijojnë citohet shpesh filozofi Giorgio Agamben i cili e përcakton jetën e zhveshur, me të cilën është marrë gjatë edhe H. Ahrendt, nëpërmjet një dallimi që bëhet në gjuhën greke midis dy nocioneve të jetës: zoé dhe bios: me zoé grekët shprehnin një gjë të përbashkët për të gjitha qëniet e gjalla: të jetosh, kurse nëpërmjet  bios, grekët kuptonin mënyrën e veçantë të të jetuarit të një grupi apo të një individi. Jeta e zhveshur, pra, është pranë  zoé-s të cilës Agambeni i kundërvë jetën politike, një jetë nga e cila nuk është kurrë e mundur të izolosh diçka si jetë e zhveshur një jetë për të cilën, në mënyrën
e saj të të jetuarit ka jetë dhe, në të jetuarit e saj, ka pjesë nga mënyra e saj e të jetuarit kjo përbën formën e jetës, si jetë politike. Në kulturën shqiptare jeta e zhveshur është ajo që në gjuhën popullore jo rrallë shqiptari i dëshpëruar e quan jetë kafshe apo jetë qeni. Madje në gjuhën shqipe ka edhe një dallim fjalësh që mund të shërbente për të sqaruar këtë koncept, e që nuk ka të bëjëme jetën në formën e  bios apo  zoé-s, - por me vdekjen. Për mbarimin e jetës së njerëzve në shqip përdoret folja vdiq dhe emri vdekje kurse për kafshët përdoret folja ngordh dhe emri ngordhje, por këto të fundit përdoren shpesh edhe për njerëzit jeta e të cilëve është reduktuar në jetën e kafshës, dmth në zoé, dmth në jetën e zhveshur. Agamben e quan njeriun e reduktuar në këtë gjendje  homo sacer, duke e marë këtë term nga e drejta e vjetër romake. Në të drejtën e vjetër romake homo sacer ishte një njeri që gjithkush mund ta vriste pa u konsideruar kjo vrasje si krim i vrasjes i parashikuar për tu dënuar nga drejtësia. Sipas Agamben çdo tentativë për të reflektuar mbi kategoritë tona politike duhet të nisë nga ndërgjegjësimi se në kohën e sotme nuk dimë më asgjë prej gjëje për dallimin që ekziston midis jetës natyrore dhe ekzistencës politike ose, më shkoqur, midis njeriut thjeshtë si qënie që gjallon dhe njeriut si subjekt politik. Kur jeta bëhet lojë e politikës dhe kjo transformohet në biopolitikë, thotë Agamben, të gjitha kategoritë themelore të reflektimit tonë, që nga ato të të drejtave të njeriut deri tek ato të demokracisë dhe qytetarisë hyjnë në një proces zhvleftësimi dhe boshësimi. Kush ka jetuar Shqipërinë e komunizmit dhe të paskomunizmit nuk mund të mos mendojë për këtë proces zhvleftësimi dhe boshësimi, nuk mund të mos e lidhë konceptin e jetës së zhveshur apo të  homo sacer me përvojën e jetës së shqiptarëve gjatë komunizmit dhe pastaj me atë se si u gjetën shqiptarët krejt të zhveshur në fillimtë viteve 90. Ekzodi i shqiptarëve ishte një ekzod i njeriut tëzhveshur, i njeriut të katandisur në homo sacer, që jetoi në komunizmin e kampeve të punës së detyruar, apo që rropatej në përditësinë e një jete të zhveshur krejtësisht nga pjesëmarrja në politikë, pra nga jeta politike. Po ashtu edhe shqiptarët që mbetën në vend në periudhën e ekzodeve masive dhe më pas janë bërë gjatë këtyre vjetëve vazhdimisht objekt ndërhyrjesh humanitare: kujtojmë operacionet Pelikan në fillimtë viteve 90 dhe Alba më 1997. Vrasja e mbi 2000 shqiptarëve gjatë vitit 1997 për shkak të trazirave anarkiste të rënies së piramidave ishte po ashtu një shprehje  par exellence e vrasjes së  homo sacer për të cilin kërkush nuk kërkoi drejtësi. Homo sacer janë edhe njerëzit e skafeve që janëmbyturme qindra në detinAdriatik gjatë këtyre viteve kujtojmë dy nga tragjeditë më të mëdha, atë të Otrantos dhe atë të fillimit të janarit 2004, kur në rastin e parë mbytësit ishin direkt anijet e Guardias italiane kurse në të dytin indirekt ato shqiptare (me indiferencën e tyre). Një anë tjetër e medaljes së jetës së zhveshur është ajo e katandisjes së njeriut në kriminel dhe vrasës që e ndeshim thuajse përditë në faqet e shtypit shqiptar të mbushura me histori krimesh të padëgjuara që flasin për shpërbërje të çdo sistemi etik e të çdo dinjiteti njerëzor. Në thelb edhe në këtë rast kemi të bëjmë me një nga pamjet e  homo sacer. Fëmija që shihni në kopertinë duke lypur, pas shumë gjasash, kur të rritet mund të kthehet në një vrasës që shumë lehtë do të vritet ose do të vrasë çka, në thelb, është e njëja gjë: shprehje e mjerimit të një shoqërie ku njeriu është i zhveshur nga të mirat materiale nga dinjiteti, nga jeta politike.

Problemi i ndërhyrjes nuk mundet, pra, të shihet i palidhur me jetën e zhveshur. Vëmendja ndaj mjerimit, vuajtjes, zhveshjes, motivon dhe justifikon aksione humanitare që shpesh justifikojnë dhe shoqërojnë edhe ndërhyrjet ushtarake. Por, kur flitet për këtë lidhje, midis ndërhyrjes dhe humanitares, sikurse duket nga materialet që po botojmë, problematika është shumë e gjerë. Nëse aksioni humanitar analizohet në terma të logjikës së aktorëve të tij, të karrierës së militantëve dhe të marrëdhënieve me pushtetin, siç bëjnë edhe pjesa më emadhe e analistëve të politikës nga një këndvështrimantropologjik ai shihet si një lloj gjuhe që prodhon një tip të caktuar gjykimi mbi botën dhe përvijon një formë të veçantë të eksperiencës kolektive. Mënyra me të cilën i shqyrtojmë gjërat, p.sh. justifikimi i luftrave të drejta ose anketat mbi përgjegjësitë e forcave të ruajtjes së paqes për masakrat e kryera, negocimi i korridoreve humanitare ose administrimi i kampeve të refugjatëve, është thellësisht i ndikuar nga repertori i imazheve dhe veprimeve që përdor dhe ushqen aksioni humanitar. Teza që parashtron Didier Fassin i përmbahet mendimit se kjo gjuhë përcakton një hapësirë morale që ngrihet rreth një parimi në dukje i thjeshtë dhe unik: lehtësimi i vuajtjeve të viktimave, çka duket e thjeshtë kur thuhet, por që është shumë ambige kur vihet në praktikë. Disa nga kumtesat që po botojmë kanë si temë kryesore pikërisht trajtimin e kësaj problematike, kontradiktat dhe ambiguitetet që paraqisin ndërhyrjet ashtu sikurse sfidat për ndryshim. Duke qenë se duke iu referuar përvojës shqiptare theksin e vumë tek ndërhyrja dhe jeta e zhveshur vlen të theksojmë njërën nga këto:

Ndërhyrja dhe neoliberizmi: Një ndër problemet e lidhjes së ndërhyrjes me jetën e zhveshur është ai që ka të bëjë me lidhjen midis sistemit ekonomik që ka triumfuar sot në botë dhe humanitares. Problemi është, pra, se të pastrehët, të sëmurët me SIDA, lypësit, njerëzit kosh plehërash, ata që i quajnë nevojtarë si dhe mjerimi i tyre që thërret për urgjencë ekonomike, që bën të domosdoshme ndërhyrjen, janë në një kuptim më të gjerë dëshmi e pamjaftueshmërisë tronditëse të ekonomisë së derregullimit liberal dhe idealit të saj të vetërregullimit, të laisser faire.
E gjithë problematika që ka krijuar neoliberizmi, për të cilën sot nuk flitet në Shqipërinë që ka adoptuar në mënyrën më dogmatike kursin e neoliberizmit më të shfrenuar, ashtu sikurse adoptoi dje stalinizmin më të egër, ka bërë që në botë, sikurse tregojnë materialet që po botojmë, të lindin inisiativa të shumta për ta sfiduar apo korrigjuar këtë model ekonomik. Një mënyrë tjetër e konceptimit të ekonomisë: globalizmi tjetër, ekonomia tjetër, tregtia e barabartë apo tregtia etike, ekonomia social, mikro-financa kanë ambicien, deri për të qenë një alternativë ndaj kapitalizmit, për ndërtimin e nismave që do të kontribuonin për krijimin e një ekonomie më demokratike dhemë njerëzore.
Ekonomia solidare dhe aksioni humanitar, lindur që të dyja nga fundi i viteve 70, si pasojë e shfaqjes së varfërisë dhe e zhveshjes së popujve të përjashtuar, në mjerim dhe në nevojë, të nxjerrë jashtë kuadrit të zhvillimit dhe pasurimit, i bëjnë po ashtu jehonë vullnetarizmit me të cilin është abuzuar aq shumë në komunizëm por pa të cilin është vështirë të kuptohet një shoqëri dhe të ekzistojë tesuti i saj social aq i fragmentizuasr sot kudo në botë prej derregullimit dhe vetrregullimit e që gjen shprehjen e vet më dramatike në vende si Shqipëria ku këto procese shoqërohen me korrupsionin dhe abuzimin e të fuqishmëve me politikën.

Ndërhyrja dhe aktorët e rinj: Ndërhyrjet po ashtu kanë vënë në diskutim disa nga shtyllat kryesore mbi të cilat është ndërtuar rendi botëror si sovranitetet e shteteve. Ato, po ashtu, ato kanë fuqizuar edhe praninë e atyre mjediseve politike mbinacionale, që si fillesë, janë krijime ex nihilo të vetë shteteve, si OKB-ja, institucionet evropiane, etj., por pavarësia e të cilëve ngjall tensione të reja, meqënëse inisiativa e tyre priret vazhdimisht t'i destabilizojë sovranitetet ekzistuese. Nga ana tjetër kemi parë të lulëzojnë një tërësi organizatash të quajtura « joqeveritare », të cilat në mënyrën e tyre, e turbullojnë dhe e bëjnë më komplekse lojën. Zhvendosja e hapësirës së politikës nga këta aktorë si dhe nevojat që diktohen për ndryshim trajtohen në kumtesat e  Vincenzo de Lucas, Marc Abele, Pino Arlacchi, Caroline S. Hornstein. Ndërhyrjet kanë ngritur problemin e imponimit të modeleve perëndimore qoftë përsa i përket drejtësisë së këtij imponimi ashtu edhe përsa i përket mundësisë së funksionimit të tyre në një kulturë tjetër. Në këtë kontekst shfaqet aspekti i rezistencës ndaj ndërhyrjes (Marc Abele, Fatos Lubonja ).

Roli i Evropës dhe roli i SHBA. Cili do të ishte, në këtë kontekst, vendi i ndërhyrësve vullnetmirë siç paraqiten OJQ-të? Ndryshimi midis ndërhyrjes në Kosovë dhe Afganistan dhe ndërhyrjes në Irak, (Shkëlzen Gashi), roli gjithnjë e më në rritje i medias në raport me ndërhyrjen, ose më saktë mediatizimi i ndërhyrjeve me botën virtuale që krijon, të ndryshme nga ajo e realiteteve - janë tema që trajtohen në këtë numër të revistës Përpjekja gjithashtu. Bota pas rënies së komunizmit ka njohur zhvillime dhe ndryshime të tilla për të cilat ajo e ve vazhdimisht veten në dyshim dhe në kërkim si të rrugëzgjidhjeve ashtu edhe të trajtimeve konceptuale. Ky numër i Përpjekjes mbi ndërhyrjen është një dëshmi e qartë e kësaj.

Kur përpiqesh të përkufizosh atë që do të mund të quhej kultura shqiptare, për ta vendosur atë, pastaj, në kontekstin e politikave kulturore të tranzicionit të një vendi që ka dalë nga një regjim diktatorial komunist pesëdhjetëvjeçar dhe që aspiron të bëhet pjesë e atij që do ta quanim qytetërim perëndimor nuk mund të mos ballafaqohesh me një kompleksitet çështjesh.

Më së pari do të ballafaqohesh me multisemantikën e termit kulturë çka, pashmangshmërisht, do të të çojë në historinë e tij. Nga kjo histori nuk mund të mos veçosh faktin se termi filloi të përdoret në Gjermani si  Kultur në shekullin XVIII duke nënkuptuar fillimisht atë që francezët kuptonin me qytetërim (civilisation) si diçka e vetme dhe homogjenizuese: pak a shumë procesi i njerëzimit drejt emancipimit dhe progresit dhe se, ndërkaq, me Herderin kultura vendoset në shumës pra futet koncepti relativist i kulturës: flitet për kultura të popujve - dhe hapet debati franko-gjerman mbi kulturën dhe qytetërimin, që i vuri këto dy koncepte në kundërvënie ndaj njëri-tjetrit: Iluminizmi ndaj Romantizmit, shoqëria ndaj komunitetit, arsyeja ndaj shpirtit. Që prej asaj kohe nocioni kulturë dhe veçanërisht raporti me nocionin qytetërim ka zënë një vend të rëndësishëm në debatin intelektual perëndimor ku shohim qëndrime të ndryshme: disa i kundërvënë të dy nocionet: Niçja shkruante se qytetërimi kërkon diçka tjetër nga kultura, ndoshta të kundërtën e vet, kurse Frojdi me kulturë njerëzore kupton gjithçka që e ka ngritur jetën njerëzore përmbi kushtet e kafshës, që e bën atë të dallohet nga jeta e kafshës dhe po ashtu thotë se e përçmon ndarjen e kulturës nga qytetërimi. Sot si rezultat i kapërcimit të asaj periudhe historike kur Franca dhe Gjermania konsideroheshin dhe vetkonsideroheshin si popuj të zgjedhur, që drejtonin botën, ka një pranim të përgjithshëm se, kur themi kulturë kemi parasysh relativizmin e kulturave ashtu sikurse edhe kur themi qytetërim. Kemi gjithashtu parasysh historicitetin që përmban në vetvete koncepti, dhe se diferencat kulturore nuk duhen parë si kundërvënie ndaj asaj që quhet natyra njerëzore universale, përkundrazi  Homo culturalis i zhvillon kapacitetet e veta brenda dimensioneve apo limiteve të  Homo sapiensit. Pra, se është e mundshme të mendohet njëkohësisht edhe uniteti i njeriut edhe diversiteti i kulturave, pa të cilën mundësi do të ishte e vështirë të flitej për bashkëveprime të kulturave, për emancipime
dhe pluriidentitete çka do të thotë, tek e fundit, se do të ishte e vështirë të flitej edhe për hapje të kulturës shqiptare ndaj kulturave të tjera, për integrim evropian për aftësinë e individëve shqiptarë për të pasuruar identitetin e tyre kulturor.
* * *
Duke dashur të hyjmë në problemet e kulturës shqiptare, do të mbetemi pra tek ai koncept i kohës së sotme që njeh shumësinë e kulturave, dhe me kulturë shqiptare do të kemi parasysh - për aq sa mund të përgjithësohet një term i tillë - mënyrën e të jetuarit e të të menduarit të shoqërisë shqiptare, gjuhën me të cilën flasin e shkruajnë shqiptarët, zakone, doke dhe norma morale dominuese, institucione kulturore dominuese; me një fjalë të vetme: mënyrën e të qenit shqiptar. Po ashtu, meqë flasim për politika kulturore do të kemi parasysh konotacionin kolektiv të termit kulturë (gjermanët kanë një term për kulturën e individit  buildung dhe një tjetër për atë të një komuniteti Kultur). Nëse, mbështetur mbi këtë koncept, do të kërkojmë të gjejmë se cila është mënyra e të qenit shqiptar do të na shfaqet njëherësh e tashmja si gjendja statike e mënyrës së të jetuarit dhe menduarit, por edhe e shkuara e tij sepse e tashmja i ka rrënjët në një periudhë të gjatë kohe, më mirë të them në historinë e një populli. Ndoshta më mirë se kudo ky proces i gjatë historik është i mbresuar tek gjuha ku do të mund të dallohen si rrënjët më të thella edhe shtresëzimet e mëtejshme të bartura gjatë shekujve me influencat e ndryshme të ardhura nga kontaktet e ndryshme historike, me përmbysjet e forta dhe me tërë gjurmët e tyre. Nëse do të rrekemi të veçojmë ato më të dallueshmet rrënjë dhe shtresëzime kulturore shqiptare them se në rrënjët tona historike, ashtu sikurse edhe të shumë shoqërive të tjera, do të gjejmë ato që rëndom quhen doket e zakonet që burojnë nga kultura klanore, patriarkale e sintetizuar tek Kanuni. Mbi këtë është vendosur një influencë e gjatë e kulturës bizantine dhe pastaj otomane për të ardhur tek ndërfutja e fuqishme e themeleve të kulturës nacional-romantike të fundshekullit XIX që, duke futur influencat evropiane tek shqiptarët, krijoi mitet e nacionalizmit shqiptar, të cilat i vendosi mbi shtresëzimet e kulturës fetare, madje duke ngushtuar fort ndikimet e tyre. Mbi këto është vendosur kultura që krijoi e imponoi komunizmi për afro 50 vjet, e cila krijoi modelet e veta të të jetuarit dhe të të menduarit duke marrë në periudha të ndryshme nga kulturat e aleatëve të ndryshëm influencat e veta dhe, ashtu siç kishin bërë edhe paraardhëset, duke përjashtuar në mënyrë selektive shumëçka nga kultura e vjetër (psh. kulturën fetare, veçanërisht pjesën katolike) dhe duke ruajtur po ashtu (psh. mitet kryesore të nacionalizmit). Në këtë panoramë të përshkruar me një linjë të vetme, krejt shkurt, po të hysh do të gjesh gërshetime dhe detaje të pafundme të cilat nuk është vendi këtu për t i trajtuar. Po ashtu, kur flas për mbivendosje nuk kam parasysh një mbivendosje mekanike, por një proces shumë më të ndërlikuar sinkretizmi kulturor ku, veçanërisht kulturat që vijnë në periudha historike të mëpastajme, transformojnë apo mohojnë në masa të ndryshme ato paraardhëse. Gjithsesi do të thoja se në fund të komunizmit njeriu i zakonshëm shqiptar që kishte lindur në Shqipëri dhe kishte jetuar e ishte edukuar në periudhën e komunizmit ishte një njeri tek i cili do t i gjeje të gjitha këto shtresëzime; diku duke patur ndikime më të forta ato më të hershmet e diku ato më të rejat, varësisht nga kontaktet. Kuptohet se është shumë e vështirë dhe do të ishte madje e gabuar të bësh portretin e këtij njeriu duke kërkuar tipizim sepse do të binim në thjeshtëzim banal, duke harruar se tjetër është koncepti statik i kulturës si kulturë e një komuniteti apo populli dhe tjetër ai dinamik i kulturës së individit; tjetër është kultura mbizotëruese dhe tjetër janë subkulturat, por, nga ana tjetër, duke patur parasysh se komunizmi ishte një periudhë që synoi standardizimin maksimal të njeriut, për të mos thënë fabrikimin e njeriut të tij, ashtu sikurse edhe krijimin e një kulture unike homogjene, është më e lehtë se për çdo periudhë tjetër gjetja e një shqiptari standard në fillimtë viteve 90 si pjesë e një kulture standarde.
* * *
Gjithë duke vënë në dukje se po përdor thjeshtëzimin do të thoja se tek kultura shqiptare e dalë nga 50 vjet komunizëm gjenden të përziera, sigurisht në doza të ndryshme, kryesisht tiparet e tre kulturave kryesore: asaj patriarkale, asaj nacionaliste dhe asaj komuniste Tek pjesa patriarkale e shqiptarit do të gjenden, mbi të gjitha, tiparet e asaj kulture që mbështetet fort mbi identitetin klanor, mbi autoritetin e kryetarit të klanit i cili ndërton një strukturë vertikale pushteti dhe marrëdhëniesh njerëzore me tipare të theksuara sadomasokiste, mbi kultin e burrit dhe mbi kultin e nderit si atribut i burrit dhe, ku gruaja trajtohet si pronë. Me tipare kryesore të kulturës nacionaliste që filluan të mbresohen në ndërgjegjen e shqiptarit që nga fundi i shekullit XIX e veçanërisht në gjysmën e parë të shekulit XX do të kuptonim disa mite të futura thellë në mënyrën e të menduarit të shqiptarit si: miti i origjinës dhe i të qenit i pari në këto troje - që ekzaltonte krenarinë e shqiptarit si një popull i veçantë, që ekzaltonte antikitetin e popullit shqiptar dhe gjuhën shqipe si gjuha më e vjetër; mitin e homogjenitetit etnik dhe të pastërtisë kulturore sipas të cilit shqiptarët kishin mbetur gjithnjë shqiptarë të pastër të paprekur nga asnjë përzierje me elementë të huaj; mitin e luftrave të pandërprera kombëtare sipas të cilit shqiptarët e kishin çarë historinë me shpatë në dorë në luftë me romakët, galët, gotët, sllavët, turqit dhe me të gjithë të fuqishmit e kësaj bote.2 Po ashtu për të plotësuar këtë mitologji manikeiste me forcën e të keqes, shqiptarit i është servirur periudha otomane si një obskurantizëm i thellë prej të cilit Shqipëria doli në dritë në sajë të heronjve të rilindjes që luftuan me pushkë dhe penë të inspiruar nga Skënderbeu. Kulmi i kësaj lufte ishte viti 1912 kur flamuri i Skënderbeut u ngrit përsëri në Shqipëri. Kultura dominuese e pas luftës nacional çlirimtare karakterizohet nga ndërfutja mbi këta dy shtresëzime, e ideologjisë komuniste e cila u shfaq në trajtën e ndërtimit të një bote të re e të njeriut të ri ku një rol të rëndësishëm ka edhe procesi i pastrimit dhe i ndryshimit që imponoi komunizmi veçanërisht mbi zakonet e doket kanunore dhe ato fetare. Qysh prej asaj kohe kemi simbiozën sinkretike të këtyre dy kulturave kryesore, pa harruar asnjëherë tiparet më të moçme të kultit të klanit dhe të nderit që kanë ndikuar thellësisht në mënyrën e të qenit shqiptar. Ekzaltimi i luftës partizane u shoqërua me glorifikimin e betejave të mëparshme që nga ilirët e Skënderbeu e deri tek Lufta e Vlorës. Ekzaltimi i racës së pastër dhe superiore u përzie edhe me izolimin e Shqipërisë në emër të pastërtisë së marksizëm - leninizmit dhe ortodoksisë staliniste. Feja e shqiptarit është shqiptaria, mit i nacionalizmit shqiptar, u përdor nga Enver Hoxha ad literam duke shkatërruar kisha e xhami e duke e shpallur Shqipërinë të vetmin vend ateist, duke persekutuar priftërinj e hoxhallarë e duke i shpallur të tëra fetë vegla të armikut e duke e bërë shqiptarin qenien më pak fetare në Evropë. Një makinë e tërë krijimtarie artistike, studimesh shkencore, veçanërisht historike dhe gjuhësore, u vunë në shërbim të kësaj kulture regjimi. Influenca më e madhe ishte ajo e shkollave si dhe e letërsisë dhe kinematografisë. Gjatë viteve 70 Kinostudioja arriti të prodhonte 14 filma në vit si dhe një numër shumë të madh dokumentaresh që promovonin këtë kulturë.
* * *

Kultura me frymë patriarkalo - nacional - komuniste që u zhvillua në kohën e komunizmit e kushtëzoi mënyrën e të qenit shqiptar në mënyrë të atillë që cilido që kërkonte të quhej shqiptar i mirë duhej ta modelonte veten sipas modelit që i predikonte kjo kulturë. Ky model individi ishte një kombinim i normave të shoqërisë patriarkale, (ai i burrit të fortë e të zakonit, pa dobësi, që deri edhe dashurinë e quante dobësi, dhe i gruas së denjë për burrin dhe familjen e vet, që duhej të sakrifikohej për burrat dhe bijtë e familjes e që duhej të ruante nderin e tyre e të famljes, një nga betimet më të njohura të shqiptarit është për nder të familjes ), kombinuar,me idetë nacionaliste të superioritetit të racës e të përkatësisë në këtë racë e cila gati shkrihej në një të vetme me virtytet komuniste që predikonin vënien në shërbim, deri në vetsakrifikim, të këtij individi për Partinë dhe shokun Enver, të cilët ky i njihte si të vetmit profetë e njëherësh baballarë e udhërrëfyes të tij e të kombit. E gjithë kultura jonë ishte ndërtuar ashtu që ta pajiste individin me instrumente për të imituar/simuluar modelin që servirej. Ajo nuk e ftonte njeriun të futej brenda vetes, të njihte deri edhe dobësitë e tij, sepse dobësia është njerëzore, por thjesht të bënte sikur, pra të simulonte modelin e heroit që propagandohej. Mjafton të lexosh letërsinë, të shikosh filmat apo pikturat dhe skulpturat, të dëgjosh këngët që u krijuan gjatë pesëdhjetë vjetëve për ta parë këtëmodel dhedendësinëmetëcilënai i imponohej individit shqiptar. Një tipar tjetër i kësaj kulture ka qenë predikimi i unicitetit të saj, imponimi i saj si e vetmja kulturë e drejtë dhe e vetmja zotëruese e së vërtetës, predikimi i apostujve të saj, çka e bënte atë edhe një instrument të fuqishëm pushteti. Ajo ka qenë e mbushur cyt me të vërteta të ngrira morale dhe ideologjike, që pakkush guxonte t i prekte. Zotërimi, predikimi dhe përsëri zotërimi i të vërtetave të saj, së bashku me luftën për monopolin e tyre, ka qenë një nga mjetet e fuqishme të sundimit komunist.

Periudha postkomuniste

Nëse për qëllime krahasimi do të kërkojmë të gjejmë momente të rëndësishme në historinë e Shqipërisë, që venë vula epokash, pa dyshim periudha pas komunizmit do të mund të krahasohet, për nga fuqia e impaktit dhe e ndryshimeve që po sjell në mënyrën e të qënit shqiptar, me momente të tilla revolucionesh kulturore në historinë e vendit siç është lindja e romantikës nacionaliste, si dhe vendosja e komunizmit, që shënojnë edhe kontaktet më të fuqishme me qytërimin evropian në historinë shqiptare. (Lidhur me komunizmin konteksti është më i komplikuar, por mendoj se, gjithsesi, rrënjët evropiane të tij janë të një rëndësie të dorës së parë përsa i përket futjes në Shqipëri të një prej ideologjive më të rëndësishme të shekullit XX.) Nuk mund të mohoet se gjatë këtyre dymbëdhjetë vjetëve tranzicion kontakti me atë që mund të quhet kultura perëndimore, ose, thënë ndryshe, kontakti me mënyrën e të qënit perëndimor ka qenë dominues sa për shkak të aspiratës së shqiptarëve për tu bërë pjesë e Evropës aq edhe për shkak të projekteve të Perëndimit për ta rritur hapësirën e vet gjeopolitikokulturore.
Presioni që ka ardhur nga kjo kulturë ka të bëjë sa me dekontaminimin e kulturës diktatoriale, patriarkale, nacional - komuniste aq edhe me implementimin e institucioneve kulturore evropiane. Nëse do të tentonim të rreshtonim vetëm disa nga sfidat kryesore që ka imponuar ky impakt do të përmendnim:
Pranimi në shoqëri i pluralitetit të kulturave dhe vlerave.
Kthimi i vetë kulturës nga instrument pushteti në instrument të njohjes, shprehjes, krijimit, komunikimit.
Prishja e strukturës vertikale klanore autoritare si në familje edhe në shoqëri si dhe çlirimi i gruas nga pushteti i burrit.
Kapërcimi i frymës nacionaliste, raciste - ku një vend të rëndësishëm ze rishkrimi i historisë dhe futja e idesë se njeriu është produkt i kulturës, jo i racës.
Njohja e kulturave të minoriteteve.
Njohja e besimeve të ndryshme.
Nevoja e rivlerësimit të trashëgimisë kulturore.
Nevoja e futjes së kulturës ekologjike.
Futja e krijimtarisë në tregun e lirë.
Decentralizimi.
Etj.

Nëse do të përcaktojmë fazën në të cilën ndodhemi pas 12 vjetësh tranzicion do të thoja se po përjetojmë fazën e një kaosi të madh të vlerave morale dhe kulturore si dhe fazën e një krize të thellë të identitetit kulturor. Pra, përballë këtyre sfidave dhe të tjerave që nuk u përmendën, rezultati mund të përshkruhet me bashkimimin e dy fjalëve: kaos dhe krizë: kaoskrizë. Kur flitet për kaos dhe krizë të kulturës shqiptare në periudhën postkomuniste do të kuptojmë më së pari dy procese të rëndësishme: krizën në vetvete të një kulture që shërbeu për pesëdhjetë vjet si një instrument pushteti dhe izolimi, dhune psiqike e mendore, i larjes së truve të shqiptarëve, çka solli edhe tjetërsimin e vetë kulturës; si dhe krizën e kësaj kulture për shkak të hapjes ndaj kulturave të tjera, nevojës për integrim, globalizmit. Ndërkaq, kur flitet për politika kulturore shqiptare duhet të kemi parasysh si ndërgjegjësimin për këtë krizë, edhe ndërtimin e strategjive për ta kapërcyer atë.
Ajo çka vihet re sot është, së pari ndërgjegjësimi i dobët për krizën dhe, së dyti, mungesa e politikave kulturore për kapërcimin e saj, rrjedhojë e kuptueshme e së parës. Sot pra në Shqipëri po përjetohet një kaozkrizë vlerash kulturore dhe morale, ku më një anë kultura e vjetër ende ka pushtetin, ku krijimtaria e komunizmit në vend se të dënohet si antivlerë vlerësohet si vlerë e parë, ku shoqëria nuk ka arritur të bëjë dekomunistizimin dhe katarsisin aq të nevojshëm për të hapur rrugën e një kulture të re, e ku, megjithatë, nga ana tjetër, ka një rikthim të Kanunit, të gjakmarrjes e të shitjes së gruas, bashkangjitur me një vërshim të kulturës komerciale perëndimore të cilat, që të gjitha, bashkëjetojnë për mrekulli në emër të kultit të dollarit dhe euros.
Një nga shkaqet e kësaj kaoskrize lidhet me faktin se kultura e trashëguar nga regjimi ishte e paaftë për t i dhënë shqiptarit instrumente për të përballuar realitetin e ri të impaktit të fuqishëm që shkaktoi hapja. Ishte një kulturë e tjetërsuar dhe e aftë vetëm për të riprodhuar vetveten, metodat e saj të mendimit e të krijimit.
Një shkak tjetër i rëndësishëm i kaosit është një fenomen karakteristik i tranzicionit edhe në vende të tjera të Evropës Qendrore dhe Lindore: Këto vende janë përballur me kërkesa kontradiktore me njëra tjetrën: më një anë kërkohej kthimi me frymë konservatore tek vlerat kulturore kombëtare të nëpërkëmbura nga komunizmi, që nga rikthimi i disa zakoneve dhe dokeve të vjetra e deri tek rigjallërimi i fesë; kursemë anën tjetër shtrohej nevoja e integrimit global, lufta për modernizim, çarja e izolimit, hyrja në tregun botëror të arteve bashkëkohore; futja e demokracisë kulturore vlerat e shoqërisë civile si vlera evropiane. Tek e fundit kjo ka shtuar kaosin duke shtruar çështjen: Kush po u jep trajtë sot vlerave, dialogut social, debateve kulturore?
Duke tentuar t i përgjigjesh kësaj pyetjeje nukmund tëmos kesh parasysh edhe faktin se kapitalizmi që po ndërtojmë, i bazuar mbi privatizimin e gjithshkaje publike, deri edhe të vetë institucioneve të shtetit, ka krijuar kushte të favorshme për lindjen e një ekonomie tepër të fuqishme kriminale dhe të korrupsionit, viktimat e natyrshme e së cilës janë ato fusha që nuk sjellin fitim të menjëhershëm ose që nuk janë fitimprurëse si arsimi dhe kultura.
* * *
Çka bije në sy është fakti se, për shkak të mungesës së instrumenteve të kulturës humaniste dhe kritike që nxit introspeksionin, mendimin kritik, dyshimin, kulturës komuniste iu rrëzua vetëm fasada, por i mbetën strukturat e saj të brendshme, metodat e saj të mendimit e të operimit që e bëjnë atë një kulturë të simulimit dhe manipulimit . Sot ndryshimi vetëm i fasadës ka bërë që të ndryshojnë modelet që i serviren shqiptarit për simulim e manipulim: këta modele ndryshojnë së jashtmi nga heroi i socrealizmit, ata mund të kenë tiparet e disidentit antikomunist apo të topmodeleve perëndimore, (nuk mungojnë modele të rinj të ndërtuar me frymën nacionaliste), por ajo që mbetet e përbashkët me të kaluarën është instrumentalizimi i tyre dhe gatishmëria e individit për t i simuluar ata në vend se të punojë për të krijuar individualitetin dhe personalitetin e vet.
Një shembull eksplicit se si vazhdon e njëjta frymë kulturore duke ndërruar vetëm emra dhe personazhe modelesh është mënyra se si është trajtuar figura e Nënë Terezës gjatë këtyre vjetëve. Nga një figurë që nuk ekzistonte fare në ndërgjegjen e shqiptarëve ajo u mor dhe u mitizua me tërë teknikat e romantikës nacionaliste duke u ekzaltuar qënia e saj shqiptare, raca, gjaku, e duke u injoruar përmbajtja e vërtetë e veprës së saj. Kohët e fundit pati një sulm të ashpër ndaj atyre studiueseve shqiptarë që e trajtuan çështjen e origjinës së saj me frymën evropiane të të menduarit sipas së cilës të qënit shqiptar nuk është një produkt i gjakut, racës, por i kulturës. Ndaj një artikulli të Aurel Plasarit lidhur me origjinën etnike të Nënë Terezës ku jepeshin prova se njëri prej prindërve të saj, i ati, është me origjinë vllehe (kurse e ëma shqiptare katolike nga Gjakova) u shpërhap një fushatë e tërë demonizuese në emër të krenarisë së gjakut atëror. E njëjta gjë ndodhi ndaj një shkrimi të Ardian Vehbiut me idenë se nuk është origjina e saj që duhet të frymëzojë shqiptarët, por thelbi i veprës së saj: e verteta eshte se Gonxhe Bojaxhiu, e lindur ne nje qytet te perandorise osmane në një familje shqipfolësish dhe e pavdekësuar falë përkushtimit ndaj të varfërve e të përvuajturve në anën tjetër të botës, u përket vetëm atyre qe ia kuptojnë dhimbjen dhe ngazëllimin. Çdo përpjekje tjetër për t ia etiketuar prejardhjen, genet dhe simpatitë etnike përtej kuriozitetit thjesht historiko-gjenealogjik të studiuesve dhe të arkivistëve është instrumentale dhe vetvetiu do të perceptohet si një tjetër kundërkontribut i shqiptarëve në thesarin e vlerave njerëzore të planetit. Shumica e autorëve i cilësuan pohime të tilla të si provokacione. Pjesa më e madhe e tyre, që vinin nga ish elita komuniste, vunë në përdorim,  par exellence, të njëjtat metoda krijimi dhe ekzaltimi modelesh si ato të nacional - komunizmit. Fushata arriti kulmin me një shkrim të Ismail Kadaresë të botuar në shtypin shqiptar Poshtërimi në Ballkan (së fundi i dalë edhe si libërth) i cili hedh idenë e një konspiracioni antishqiptar në të cilin qarqet e jashtme antishqiptare kanë gjetur edhe bashkëpunëtorët e tyre të brendshëm tek intelektualët e tipit Plasari apo Vehbiu të cilët i quan mohues shqiptarë. Sipas Kadaresë shpallja nga mohuesit shqiptarë si mite nacionaliste e gjithë modeleve shqiptare, që nga Kastrioti e Nënë Tereza është në përputhje me interesa qarqesh të ndryshme në Ballkan. Shqiptarëve u propozohet (nga mohuesit, F.L.) vetëposhtërimi. Kënga e kukuvajkës, fryma mohuese për gjithçka. [ ]Mëkati më i pafalshëmi rimohuesve është se, me transformimin që i bëjnë së keqes shqiptare, nga regjimi komunist tek kombi shqiptar, ata, dashur padashur, bëhen mbrojtësit e këtij regjimi. Duket qartë se si me të njëjtën metodë mitformuese të romantikës nacionaliste që e bënte otomanizmin si një të keqe të huaj për shqiptarët edhe komunizmi bëhet një e keqe që nuk ka të bëjë me ta. Duket po ashtu qartë se si, gjithë sipas metodave të nacional komunizmit, pasi fabrikohet një mit e bëhet i paprekshëm ai shërben edhe si mjet linçimi për ata që kanë kryer mëkatin e pafalshëm të vënies së tij në diskutim. Pra, kemi një demonizimtë frikshëmtë përpjekjes intelektule për ta deromantizuar historinë e Shqipërisë, për të dekonstruktuar mitet shqiptare të nacionalizmit në funksion të futjes së frymës kritike dhe humaniste, tek e fundit në funksion të njohjes më të mirë të vetvetes, për t iu përgjigjur kohës që jetojmë e për të projektuarmë mirë të ardhmen, dhe po ashtu për të ndërtuar një kulturë hapjeje ndaj kulturave të tjera evropiane, ku metoda kritike është tashmë mbisunduese.
* * *
Për të kuptuar edhe më mirë këtë realitet mjafton të vizitosh sot Muzeun Historik Kombëtar, i cili, siç është shprehur një evropian më 1999 është një muze i gjallë që dëshmon se si mund të manipulohet dhe përdoret historia. Një muze i trukimit të historisë. Megjithatë kohët po ndryshojnë. Autorët e përmendur nuk mund të dënohen sot me vite burgu për agjitacion e propagandë apo për tradhëti ndaj atdheut. Edhe pse në minorancë ata kanë zërin e tyre të rëndësishëm. Edhe ky numër i revistës është një përpjekje - në vazhdën e frymës së Përpjekjes - që synon të vihet në anën e atyre që mendojnë se të qënit shqiptar në një Shqipëri demokratike nuk mund të ndërtohet pa një kulturë të çliruar nga metodat e kulturës diktatoriale, patriarkale, nacional - komuniste.

Ky numër i  Përpjekjes është sponsorizuar pjesërisht nga  Policies for Culture, një program partneriteti rajonal që drejtohet nga European Cultural Foundation (Amsterdam) dhe ECUMEST Association (Bucharest). Policies for Culture e ka filluar aktivitetin e vet në vitin 2000. Në të marrin pjesë një numër i gjerë partnerësh si shoqata të pavarura kulturore, autoritete politike në rang lokal dhe kombëtar, parlamentarë, individë të ndryshëm që merren me artin, profesionistë, institucione universitare, ekspertë të politikave kulturore si dhe institucione politike evropiane.
Programi është i strukturuar rreth trekëndëshit shoqëri civile, ekzekutiv, legjislativ në fushën e kulturës. Bazohet mbi idenë se politikat publike në fushën e kulturës mund të kenë një impakt të vërtetë vetëm nëse ato ndërtohen në mënyrë të tillë që në përpunimin e tyre të marrin pjesë ata të cilave ato u drejtohen. Theksi është vënë në gjetjen e kanaleve të komunikimit midis këtyre tre niveleve që, zakonisht, nuk janë mësuar me këtë ndërveprim. Prandaj  Policies for Culture inkurajon në aktivitetin e vet ngritjen e strukturave të reja që do të mund të organizonin inisiativat qytetare në kulturë në mënyrë që zëri i njerëzve të dëgjohet dhe të respektohet nga politikanët si në nivel lokal edhe në nivel kombëtar. Po ashtu programi promovon procese që kanë parasysh kontekstin specifik të çdo vendi. Programi punon në nivele kombëtare, por edhe në nivele rajonale duke synuar rritjen e numrit të ekspertëve të ndërgjegjshëm për mekanizmat e politikbërjes demokratike në fushën e kulturës si dhe duke i aftësuar ata që të veprojnë edhe në nivel evropian. Tekstet e botuara në kadrin e këtij programi janë ata që vijojne nga faqja 11 deri në faqen 44. Ato janë përkthyer nga Idlir Hoxha.